Licht en duisternis rond een beroemd humanist

De 15de eeuwse kapel van het voornalige Agnietenklooster te Gouda ligt aan de rand van een druk, modern winkelcentrum. De stille rust van de opgaande bakstenen muren waarin gotische vensters zijn uitgespaard, wekt een gevoel van weemoed en vergankelijkheid. Aan de zijgevel werpt de bronzen kop van Erasmus de 20ste eeuwse voorbijganger echter een ironische glimlach toe: 'In de eerste plaats staat het vast, (..) dat alle dingen twee kanten hebben, die volkomen ongelijk zijn, zodat wat ogenschijnlijk dood is, van binnen bekeken, leeft en omgekeerd,' schijnt de geleerde humanist te citeren uit zijn beroemde werk 'Lof der Zotheid'.

erasmus1523

Erasmus uitspraken blijken altijd weer van een tijdloze wijsheid en humor. De oude stad Gouda met zijn gotische monumenten vormt er het levende bewijs van. Achter de oude gevels bruist het van activiteiten; er zijn galerieën, er worden concerten gegeven, er drommen toeristen samen en er zijn café's en restaurants met zicht over pleinen of grachten.
Wie zich afvraagt waarom Erasmus van Rotterdam aan een gevel in Gouda is geplaatst heeft zich door hem om de tuin laten leiden. Want er zijn voldoende documenten ontdekt die er op wijzen dat Erasmus in Gouda het levenslicht zag en: '..op den eigen nacht als hy geboren wierd met een schuitje na Rotterdam vervoerde..'

Maar waarom deed hij dan zelf zo geheimzinnig over zijn geboorteomstandigheden? Het antwoord ligt in een tragisch feit, dat zijn leven overschaduwde: hij was een onecht kind. Door zich Roterodamus te noemen en zijn geboortejaar steeds te wijzigen hoopte hij te verdoezelen dat zijn vader een priester was, hetgeen een dubbele schande betekende.
Erasmus werd op zijn vierde jaar in Gouda op school gedaan om lezen, schrijven en liturgische zang te leren. Met zijn oudere broertje Pieter bracht hij zijn jeugdjaren door op en om de waaiervormige Markt van Gouda. De Latijnse school stond vlak tegenover het 15de eeuwse gotische stadhuis en was gehuisvest in een pand dat pas in de 19de eeuw werd afgebroken. Thans vindt men op die plek de Goudse VVV.

Op 15 december staat Gouda weer volop in het nieuws: dan vindt de jaarlijkse manifestatie 'Gouda bij kaarslicht' plaats. Alle stadslichten worden gedoofd en het is even net zo duister als in de eeuw van Erasmus. Men ontsteekt duizenden kaarsen achter de vensters van het oude stadhuis en de omringende huizen aan de Markt. Drommen mensen hebben er koude voeten en rode neuzen voor over om kerstliederen mee te zingen bij de klanken van het rijdend carillon, dat door de stadsbeiaardier wordt bespeeld. Als de lichten van de reusachtige kerstboom worden ontstoken klinkt er een welgemeend 'Aaaaaahhh !' over de Markt. Daarna vindt er een promenadeconcert plaats in de St. Jan en kan men gratis de musea bezoeken.

In de 15de eeuw telde Gouda ca elf kloosters en in het oude hart wemelde het van de bruine, grauwe en zwarte pijen van monniken en nonnen. Van alle kerken, kapellen en bedehuizen was de St. Jan de grootste en voornaamste. Maar Erasmus heeft nooit de overweldigende schoonheid van de beroemde Goudse Glazen kunnen zien. Hij overleed in 1536 en de oude St. Jan brandde in 1552 af. Vrijwel onmiddellijk begon men met de wederopbouw. Vele wereldlijke en kerkelijke heersers bleken bereid schenkingen te doen in de vorm van een nieuw gebrandschilderd raam, waarop zij persoonlijk staan afgebeeld. De begaafde Goudse glazeniers Dirck en Wouter Crabeth voerden een groot deel van de opdrachten uit en lieten ons een monument na, dat in de Lage Landen zijn weerga niet kent.

GLAZEN BIJBEL

We betreden de St. Jan via een zijdeur aan de zuidkant van het koor. Vanuit de hoogte kijken Christus en zijn twaalf apostelen in gekleurd glas op ons neer. De kerk heeft een lengte van 123 meter en is daarmee het grootste godshuis van ons land. Het schip wordt gedragen door ronde zuilen met koolbladmotieven. Door de gotische vensters straalt het daglicht veelkleurig naarbinnen. De verstandige bezoekers heeft een verrekijker meegenomen om ook van de hoogste details te kunnen genieten. De 16de eeuwse glazeniers hebben ons een 'glazen Bijbel' nagelaten waarop de spannendste verhalen aan de veelal ongeletterde gelovigen werden verhaald. Het leven van Johannes is, van zijn geheimzinnige conceptie tot aan zijn onthoofding, als een stripverhaal op het koor te volgen. De schone Salome, die zich voor haar dans op sinistere wijze liet belonen, draagt de fraaie schotel met het afgehouwen hoofd van Johannes onbewogen.

goudseglazenholofernes
Aan het begin van het schip trekt een andere van wraak vervulde Bijbelse vrouw onze aandacht: op glas nr. 6 zien we hoe Judith Holofernes onthoofdt.

Glazenier Dirck Crabeth schiep dit glas in 1571 en verplaatste het tafereel naar zijn eigen tijd. De luxe legertent waarin de verleidster haar mollige kussens van het hemelbed heeft opgeschud om de legeraanvoerder te ontvangen, is gemaakt naar een 16de eeuws model. Goudkleurige en rode kwasten versieren het stralend blauwe tentdoek, gevoerd met witte zijde. Het dienstmeisje, dat het afgehouwen hoofd in een doek legt, draagt 16de eeuwse hofkleding en op de achtergrond zijn tientallen tafereeltjes te zien uit het dagelijks leven in een legerkamp. Volstrekt onverschillig voor de gruwelen die zich boven hun hoofd voltrekken, knielen de schenkers, de graaf van Aremberg en zijn gemalin, op de voorgrond. Dat we hier middenin de Tachtigjarige Oorlog zitten bewijzen de afbeeldingen op de nabije glazen: daar knielt Margaretha van Parma bastaarddochter van Karel V en pal tegenover haar ontwaren we haar halfbroer Philips II en zijn gemalin Maria Tudor (de Bloedige). Het 13,50 meter hoge venster dat Willem van Oranje en diens tweede gemalin Anna van Saksen bestelden (nr. 22) verhaalt de tempelreiniging en een persoonlijk drama van de prins. Toen Dirck Crabeth de prins zijn ontwerptekening of vidiumus voorlegde, had hij daarop het schenkerspaar afgebeeld. Een copie daarvan bevindt zich nu achter glas tegen de zuil in het schip. Maar spoedig brak de opstand uit, vluchtte Willem van Oranje naar Duitsland en kwam er aan diens huwelijk met Anna van Saksen een einde. De prinses had de prins verlaten, pleegde overspel en raakte in Keulen zwanger van ene Jan Rubens uit Antwerpen (dezelfde die later Peter Paul Rubens zou verwekken). Willem had er nu geen behoefte aan vereeuwigd te worden met Anna. Het onderste deel van zijn venster werd daarom nooit uitgevoerd en pas in 1657 aangevuld met de wapens van de burgemeesters van Gouda.
Zo vertellen alle glazen een historie; hier valt een slapend hondje op, daar het gelaat van een met festoenen getooide stedenmaagd. Er vliegen vuurspuwende duiveltjes rond, die in het hoofd van hun slachtoffer krankzinnigheid veroorzaakten en door Jezus zijn uitgedreven. Duizelend van de vele indrukken staan de bezoekers later in het daglicht en kijken verbaasd achter zich. De gotische vensters zien er er aan de buitenkant van de sobere kerk dof- en kleurloos uit.

GASTHUIS MET DOLCEL

Rondom de St. Jan zijn gezellige locaties om wat te drinken en je bij een Goudse pannenkoek voor te bereiden op een bezoek aan Museum Het Catharinagasthuis. Ga het 17de eeuwse Lazaruspoortje met zijn mooie gevel onderdoor en U komt in de gasthuistuin waar het entree is gelegen. In dit museum met zijn prachtige collectie is tot 17 januari de tentoonstelling 'Met tekenstift, burijn en penseel' te zien (er verschijnt een gelijknamig boek geschreven door H.A. van Dolder-De Wit). Voor allen die onder de betovering zijn geraakt van de Goudse Glazen vormt deze unieke tentoonstelling een verrassing: enkele ontwerptekeningen of cartons en vele andere oude prenten van de beroemde gebrandschilderde ramen worden hier tentoongesteld. U krijgt een beter inzicht en overzicht van de rijkdommen, die de Sint Jan bewaart.
Het museum bezit, behalve een prachtige complete stadsapotheek en een collectie 16de eeuwse altaarstukken ook een z.g. dolcel. In deze gruwelijke ruimte die ligt onder de oude kapel, werden de krankzinnigen opgesloten. Wie zich de duiveltjes voorstelt, die op de Goudse Glazen het hoofd van een bezetene verlaten, weet hoe men in vroegere eeuwen over de ongelukkige geesteszieken dacht. Op een 15 minuten durende diapresentatie wordt dit huiveringwekkende onderwerp toegelicht. Als U het museum aan de kapelzijde verlaat staat U aan het water van de Oosthaven. De overzijde heet Westhaven. Het mooiste koopmanshuis daar is museum De Moriaan, waar U typische Goudse producten zoals pijpen, tabakspotten en plateel in oorspronkelijke ambiance kunt bewonderen. Wandelend langs de oude gevels van de Goudse hofjes, van Weeshuis en Waag passeert men monumenten uit vele eeuwen. Van Erasmus zijn hier geen sporen meer te vinden. Nadat hij de Latijnse school op de Markt had verlaten zette hij zijn studie voort in o.m. Utrecht, Deventer en Den Bosch. Uiteindelijk belandde hij als Augustijner monnik in het klooster van Emmaus in het Land van Stein bij Gouda. Zijn ongehuwde moeder Margaretha was in 1484 aan de pest bezweken en kort daarna stierf Erasmus vader. Onder dwang van zijn voogden legde de jonge Erasmus de kloostergelofte af en ontving in 1492 zijn priesterwijding. Maar Gouda was te klein voor zijn genie; door zijn geschriften verwierf hij faam bij de keizer, koningen en pausen. Hij maakte verre reizen en vond begrip bij paus Leo X. De Heilige Vader schonk hem dispensatie om het kloosterkleed af te leggen. Deze Medici-paus, die zelf ettelijke bastaarden had verwekt, nam alle bezwaren die aan de onwettige geboorte van Erasmus verbonden waren weg. Niet langer ging de beroemde humanist als een bastaard door het leven. Volgens zijn vriend burgemeester Reinier Snoy heeft Erasmus nog wel eens zijn spijt betuigd, omdat hij door zijn eigen leugen niet als Gouwenaar door het leven kon gaan. Voorgoed Rotterdammer maar met een Gouds hart is Desiderius Erasmus in 1536 gestorven.

 

Copyright Thera Coppens

Citaten uit Erasmus 'Lof der Zotheid':

'Wilt ge nog weten, waar mijn wieg eens stond? - Want de plek, waar men zijn eerste kreten heeft geslaakt, geldt tegenwoordig als het kenmerk van iemands afkomst. Ik aanschouwde het levenslicht (..) op de eilanden der gelukzaligen, waar alles wast zonder dat men ploegt of zaait, waar nimmer ziekte heerst, waar de mensen niet behoeven te werken, doch altijd jong blijven.'

'Zo lijkt het schone vaak lelijk te zijn, het overvloedige schaars, het beruchte beroemd, het geleerde dom, het sterke zwak, het edelmoedige laag, blijheid droefenis, het succes tegenslag, de vriend een vijand, het heilzame schadelijk..')

'Twee factoren belemmeren ons inzicht te krijgen in het wezen der dingen. Het zijn: de twijfel, die de geest in nevelen hult, en de schroom, die de geleerde, beducht voor risico's, doet terugdeinzen voor daden van initiatief. Van beide bevrijdt de Zotheid hem op voortreffelijke wijze.'

 

Museum Het Catharina Gasthuis Oosthaven 10 is gevestigd in een voormalig hospitaal. Het oudste, naast de St. Jan gelegen deel dateert uit de 14de eeuw. Collectie: o.m. belangrijke altaarstukken uit de 16de eeuw afkomstig uit Goudse kerken en kloosters, 17de eeuwse schilderijen (Ferdinand Bol, Cornelis Ketel) schilderijen uit de school van Barbizon (O. Redon, C. Daubigny) en Den Haag (A. Mauve, J. Maris). Stijlkamers, volledig ingerichte stadsapotheek, 'dolcel'. Het museum is elke dag geopend: van ma t/m za van 10.00-17.00 uur en op zon- en feestdagen van 12.00-17.00 uur (25 dec. en 1 jan. gesloten).

Museum De Moriaan Westhaven 29 schuin tegenover Het Catharina Gasthuis is gevestigd in een historisch winkelpand met oorspronkelijk interieur waar in de 18de eeuw thee en tabak werd verkocht. Collectie o.m.: Goudse pijpen en Gouds plateel (Zuid-Holland, Regina, Goedewaagen) en tegeltableaus. Voor dit museum gelden dezelfde openingstijden als Museum Het Catharinagasthuis. Op zaterdag is De Moriaan echter van 12.30-13.30 gesloten.

De St. Janskerk met de beroemde Goudse Glazen is op zondag, de beide kerstdagen en Nieuwjaarsdag niet te bezichtigen. Van 1 nov - 1 mrt geopend van ma t/m t/m za van 10.00-16.00 uur. Museumwinkel aanwezig. Rondleiding door deskundige gids bespreken. Telefoon: 0182-512684.

Gouda bij kaarslicht wordt elk jaar half december gehouden. 2500 kaarsen worden ontstoken in de vensters van het stadhuis. Aanvang: 17.00 uur met bespeling van het Hemonycarillon van de St. Jan. Muziek rond en op de Markt, Kerstsamenzang bij de mobiele beiaard bespeeld door stadsbeiaardier Boudewijn Zwart, promenadeconcert, kerstzang in div. Goudse kerken, gratis bezoeken aan Museum Het Catharina Gasthuis en het Zuid-Hollands Verzetsmuseum Turfmarkt 30. De VVV adviseert de bezoekers i.v.m. de grote drukte per openbaar vervoer te komen.

 OmslagSuzanne


 johanna en margaretha klein  

  OmslagSuzanne   

 OmslagSophie    

 omslaghortense

E OmslagSuzanneHistorisch Toerisme Bureau

* Hofjapon van Prinses Sophie * Bonaparte * Caesar aan de Amstel

 Tromplaan 7A 3742 AA Baarn E. This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Go to top