Toen de Russische tsarendochter Anna Pavlovna in 1824 voor het eerst sinds haar huwelijk met kroonprins Willem Frederik van Oranje terugkeerde aan het hof te Sint-Petersburg, leidde ze haar Haagse dames persoonlijk rond in de Hermitage. Het immense paleis aan de Neva werd door haar grootmoeder Catharina II de Grote speciaal voor haar kunstcollectie aan het Winterpaleis gebouwd. Een van de hofdames schreef in haar reisdagboek: 'Verder lopend kom je nog door een twintigtal vertrekken (..) waarin grotendeels schilderijen hangen uit de Vlaamse school. Een gedeelte hiervan is erg mooi, maar er is ook veel rommel bij. Ik zag enkele fraaie Ruysdaels, oneindig veel Teniers, werken van Wouwerman en prachtige schilderijen van Rembrandt. De Italiaanse school is niet erg goed vertegenwoordigd. Hier en daar biedt zij enkele vreselijke naakten.'

rusliefdelandschap3
Anna Pavlovna vermoedde niet dat haar hofdame, de jonge Marie Cornélie gravin van Wassenaer Obdam een uitvoerig verslag schreef van alle belevenissen aan het hof en dat die reisdagboeken in de 21ste eeuw in een Haagse tentoonstellingsvitrine zouden liggen. Nog minder kon ze voorspellen dat in 2004 meer dan tweehonderdenvijftig meesterwerken uit de Hermitage in De Nieuwe kerk te Amsterdam te zien zouden zijn op de wintertentoonstelling: 'Liefde uit de Hermitage'.
Ook in het noorden van ons land valt het accent deze winter van 2003-2004 op Rusland; 'Het Russische Landschap' in het Groninger Museum biedt een panoramisch beeld van het land dat zo lang voor de westerse wereld gesloten bleef en zich nu in al zijn diepe, emotionele pracht voor ons opent.

Romanov en Oranje

In het verre verleden waren het rijk van de tsaar en Holland door handel- en scheepvaart nauw verbonden. Tsaar Peter de Grote bezocht ons land, kocht vele schilderijen en nam Hollandse ambachtslieden mee naar de moerassige streek aan de Finse Golf om daar in 1703 een nieuwe hoofdstad te bouwen. Onder het bewind van Catharina II maakten nog veel meer kunstvoorwerpen de lange reis naar Sint-Petersburg. In 1816 verstevigde het huwelijk tussen het Huis van Romanov en het Huis Oranje de band tussen beide landen en nam de wederzijdse culturele belangstelling toe. Bij de dood van haar man moest Anna Pavlovna constateren, dat hij haar een schuld van viereneenhalf miljoen had nagelaten. Tsaar Nicolaas I - die altijd garant had gestaan voor de leningen van zijn zwager - was bereid als genoegdoening diens schilderijencollectie te aanvaarden. En zo werden vele werken van Rembrandt, Rubens en Van Dyck van de Gotische Zaal in Den Haag naar de Hermitage in Sint-Petersburg gebracht.

De verzameling van de Hermitage breidde zich onder het bewind van de laatste tsaren gestaag uit. Maar door de revolutie van 1917 raakte Rusland volledig geïsoleerd, de beeldende kunst vervreemdde van het westen.
De grote politieke omwenteling aan het eind van de 20ste eeuw heeft de vensters naar Europa heropend en ons land is hongerig begonnen aan een culturele inhaalslag.
In voorgaande jaren stond het publiek in de rij voor De Nieuwe Kerk om 'Het goud van de Scythen', 'Catharina de Grote' en 'De rijkdom van Stroganoff' te zien. Het Groninger Museum boekte in 2001 een bezoekersrecord met een tentoonstelling over Ilja Repin.
Deze winter kunnen we ons warmen aan twee grote Russische tentoonstellingen in Amsterdam en Groningen en een derde bescheiden tentoonstelling in Den Haag.

Liefde uit de Hermitage

De Amsterdamse Nieuwe Kerk heeft gekozen voor een tentoonstelling rond het eeuwig menselijke thema: de Liefde. De collectie van de Hermitage biedt een ruime keuze aan voorwerpen die met dit tijdloze begrip verband houden. In de voormalige consistoriekamer van De Nieuwe Kerk spreidt Vincent Boele, samensteller van de tentoonstelling, een plattegrond van 'Liefde in de Hermitage' uit. De kerk op de Dam ondergaat een wonderlijke transformatie: bij het entree belanden de bezoekers in de Tuin der Liefde, op het middeleeuwse koor worden ze door middel van videobeelden ontroerd door de liefde in velerlei verschijningsvormen. Daarna maken ze een rondgang door de koorommegang waar de Liefde gerangschikt is in thema's zoals; Liefde tussen moeder en kind, mythologische-, Bijbelse- en andere beroemde liefdesverhalen, de rituelen van de Liefde en tot slot - in een nagebootste broeierige sfeer - de betaalde liefde.
rusliefdelandschap1

Soms is het een wereldvermaard schilderij dat je raakt, zoals het harmonieuze echtpaar van Lorenzo Lotto uit ca 1523. Een ander keer raak je betoverd door een onbekend subtiel werk zoals het naakte, ivoren meisje dat een Chinees of Japans meesterhand in de 18de eeuw uit een olifandstand sneed. 'Het gebaar waarmee dit meisje - misschien een geisha - haar naaktheid bedekt, vind je in de kunst van alle tijden terug. Dat kun je in een thematische tentoonstelling als deze mooi tonen,' zegt de samensteller.
Wie tijdens de 300ste verjaardag van Sint-Petersburg een bezoek bracht aan de Hermitage werd al na een kwartier door wanhoop overvallen: zoveel schoonheid verspreid over zoveel paleiszalen en -gangen verbonden door eindeloze trappen en luchtbruggen kun je niet in een dag - nog niet in een week - zorgvuldig bekijken. Het voordeel van de tentoonstelling in De Nieuwe Kerk is, dat je hier zonder haast kunt genieten; uit elke afdeling van het immense Hermitage Museum zijn juist genoeg topstukken bijeen gebracht om bij één bezoek rustig in je op te nemen.
Als introductie zijn voorwerpen bijeen gebracht die, hoezeer verschillend van herkomst, een eenheid vormen: de blanke beelden uit de Oudheid van Aphrodite en Eros harmoniëren met de warme tinten van de zijden- en wollen weefsels van het 18de eeuwse wandtapijt uit Aubusson. Een Italiaanse cassone uit de 16de eeuw vertelt in houtsnijwerk hoe de verliefde Zeus in de gedaante van een stier Europa op zijn rug ontvoert. Hetzelfde mythologische verhaal komt terug op een Griekse vaas ernaast.
Het thema Moederliefde biedt een paar verrassingen; Maurice Denis schilderde in 1895 een moeder met haar kind in een sacraal morgenlicht, dat door een bedrieglijk echt venstertje valt. Het schilderij dat Joos van Cleve (1485-1540/41) van de Madonna met haar Kind schilderde heeft dezelfde innigheid.
Bij het thema huwelijksrituelen hoort een schitterend, gouden huwelijksdiadeem dat in de 3de eeuw voor Christus het hoofd van een bruid heeft getooid. Het werd aan de noordkust van de Zwarte Zee gevonden, waar het Hermitage museum al sinds de 19de eeuw opgravingen verricht.

Typisch Russische volkskunst vormen de loboks vergelijkbaar met onze oude centsprenten, waarop in plaatjes met een praatje aan meisjes wordt uitgelegd wat de voor- en nadelen van het huwelijk zijn.

Nadat we de ware meesterwerken van kunstenaars als Rubens, Van Dyck, Rodin en Kees van Dongen over de Liefde zijn gepasseerd, komen we bij een zijden, Chinees bordeelgordijn. Het is aan de ene kant versierd met kuise decoraties en aan de andere zijde met obsceniteiten. Daar bevinden zich erotische objecten uit alle tijden; van een amuletje uit het Oude Egypte tot een etui met wel tien phallussymbolen dat de tsaren toebehoorde.

Tsarina in korset

In een van de vitrines van De Nieuwe Kerk ligt een kostbaar medaillon waarin zich een haarlok van de vermoorde tsaar Paul I vader van Anna Pavlovna, bevindt. Het behoorde toe aan tsarina Maria Fjodorovna over wie Marie Cornélie van Wassenaer in 1824 in haar dagboek noteerde: 'Zij is een grote vrouw met voor haar lengte een goed postuur. Dankzij duizend kleine schoonheidsgeheimpjes is zij voor haar 65 jaar zeer goed geconserveerd. Zij draagt onder andere een korset, dat zo strak zit, dat zij alleen hele kleine pasjes kan nemen.'

Het reisdagboek is ter gelegenheid van de verschijning van het boek 'Marie Cornélie dagboek van haar reis naar het hof van Sint-Petersbrug 1824-1825' tentoongesteld in Museum Meermanno te Den Haag. Ook haar Album Amicorum vol muzikale notities van componisten als J.N. Hummel en F. Sor is in vitrines tussen kostbare Russische cadeautjes, gezelschapsspelletjes, kasjmier sjaals en landkaarten uitgestald. Het schetsboek waarin de gravin Van Wassenaer Obdam onderweg paleizen, rijtuigen en interieurs tekende toont dat ze een aandoenlijk amateur bleef. Beeldend zijn echter haar beschrijvingen van landschappen waarin ze soms een wolf ontdekte: '.. die in de vlakte op tweehonderd schreden van ons vandaan door de velden rende en daarbij zelfs behoorlijk dicht langs enkele landarbeiders kwam.'

Het Russische Landschap

Henk van Os schrijft in de catalogus van 'Het Russische Landschap' in het Groninger Museum de onvergetelijk regel: 'Geschilderde natuur is doorgaans geruststellend.'
Bij het zien van de weergaloze, vaak monumentale doeken van de Russische landschapsschilders moet je wel beamen dat de hoge, koude hemel boven de oneindige vlakte kalmte oproept. Maar als je je realiseert dat deze Russische kunstwerken naast die van de school van Barbizon en de Haagse School bestonden zonder dat we in het westen de kans hadden om ze te bewonderen en te bestuderen, onderga je een gevoel van verbazing en verontwaardiging. Wie kende 'De weg naar Vladimirka' van Isaak Levitan (1892),

rusliefdelandschap2

de schilder die door Tsjechov de koning onder de landschapsschilders werd genoemd? De Vladimirka leidt naar Syberië; duizenden veroordeelden hebben deze weg geketend moeten afleggen in het besef dat aan het einde dwangarbeid en een zekere dood wachtte. Verf vliegt de sombere horizon aan en vertelt - in deze context - een minder geruststellend verhaal.

Dat de monumentale doeken van Ivan Sjisjkin zo lang voor ons verborgen moesten blijven stemt droevig: 'Middag in de omgeving van Moskou' (1869) is onvergetelijk mooi, van de minutieus geschilderde vegetatie op de voorgrond tot de tomeloze ruimte daar achter.
De geniale Archip Koeïndzji schilderde in 1897 'Groeve met berkenbomen'. Als je er voor staat, raak je los van elke begrenzing en wordt opgenomen in het Russische landschap.
De drie tentoonstellingen waarmee de 300ste verjaardagsviering van Sint-Petersburg wordt afgesloten wekken verlangen naar meer en meer Russische kunst.

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Museumtijdschrift Vitrine, december 2003

 OmslagSuzanne


 johanna en margaretha klein  

  OmslagSuzanne   

 OmslagSophie    

 omslaghortense

E OmslagSuzanneHistorisch Toerisme Bureau

* Hofjapon van Prinses Sophie * Bonaparte * Caesar aan de Amstel

 Tromplaan 7A 3742 AA Baarn E. This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Go to top