In 2004 overleden de laatste bewoners van Soestdijk. Wat moest er nu met het lege paleis gebeuren? Na tien jaar piekeren was Rijksgebouwendienst er nog niet uit en er werd een prijsvraag uitgeschreven. Uit de honderdentwintig inzendingen zijn drie exploitatieplannen gekozen om deel te nemen aan de laatste ronde. In juni volgt de uitspraak over het 'beste bod'. De spanning neemt toe. Wie zal de toekomst van Soestdijk mogen bepalen?
En ondertussen ligt het paleis wit en fragiel als een open geschiedenisboek in het uitgestrekte landgoed. Het verhaal van Soestdijk reikt van de Republiek der Verenigde Nederlanden tot het Koninkrijk der Nederlanden. Ruim viereneenhalve eeuw veelbewogen historie en toch herinnert men zich vooral de zwaaiende koningin Juliana met haar Oranjegezin op het bordes en het bloemendefilé in de lente.
De oerknal van Soestdijk weerklonk echter al in 1650 toen de eerste paal in de moerassige grond aan de dijk naar Soest werd geheid. De man die opdracht gaf om op de plaats van een oude boerenhofstede een riante buitenplaats te bouwen, was Cornelis de Graeff heer van Polsbroek en burgemeester van Amsterdam. Hij woonde in een '..cierlyk Huys van binnen kostelijk getimmerd' op de Herengracht waar het hem aan niets ontbrak. Behalve dan aan rust en ruimte want die waren 's zomers in de drukke handelsstad met het lawaaiig koetsenverkeer en de stank van het grachtenwater ver te zoeken. De Graeff wilde zijn buitenplaats niet aan de overvolle oevers van de Vecht of Amstel bouwen. Hij koos voor het stille Eemland aan de Eem, die uitmondde in de Zuiderzee. De weilanden werden afgewisseld door woeste bos- en heidegronden. Tussen de dorpjes Baarn en Soest lag een dijk die het land zoveel mogelijk moest beschermen tegen de jaarlijkse overstromingen.
De Graeff had het stuk grond aen de dijck naar Zoest al in 1638 gekocht. Dat de bouw van zijn buitenplaats pas twaalf jaar later begon kwam onder meer door het opdringende water.
Dat jaar moest de begrafenis van de jonge Oranjestadhouder Willem II zelfs wegens de wateroverlast worden uitgesteld. Een week na de dood van de prins baarde zijn weduwe Mary Stuart een zoon. Hij werd in een wieg met zwarte gordijntjes gelegd en ze noemde hem Willem. De regenten besloten na het onbesuisde optreden van Willem II zich voorgoed van het Stadhouderschap der Oranjes te ontdoen. Raadpensionaris Johan de Witt stelde de Acte van Seclusie op. In 1667 werd dit bekrachtigd in het Eeuwig Edict.
Machtig burgemeester
Cornelis de Graeff speelde een machtige rol in het bestuur van de schatrijke Republiek der Verenigde Nederlanden. Hij was als weduwnaar hertrouwd met de achttienjarige Catharina Hooft. Zij werd wereldberoemd doordat haar portret geschilderd is door Frans Hals. Op het schilderij is Catharina nog een peuter en zit met een ondeugend lachje op de arm van haar min. Ze onderscheidt zich van deze gedienstige door haar rijke kleding met kanten kraag, hoofdkapje en manchetten. In haar hand houdt ze een zilveren rinkelbel, een kostbaar statussymbool deze kleine telg uit het burgemeestersgeslacht Hooft – waartoe ook de dichter van het Muiderslot behoorde - waardig.
Catharina was negentien jaar jonger dan Cornelis. Haar bruidegom werd geprezen om zijn eruditie. Hij schreef Latijnse verzen en sprak niet alleen Frans, Duits en Engels maar ook Grieks, Hebreeuws, Chaldees en Syrisch. De weduwe Mary Stuart prinses van Oranje benoemde hem tot lid van de voogdijraad van haar zoon. Toen zij tien jaar later aan pokken overleed, bleef prins Willem verweesd achter. Hij groeide op als Kind van Staat onder hoede van zijn politieke tegenstanders.
Catharina Hooft
Catharina Hooft die elke zomer op haar buitenplaats te vinden was, wandelde langs de Eem, liet een moestuin en boomgaard aanleggen, kweekte bloemen in perken en kassen en maakte rijtochtjes in de omgeving. Ze schonk haar man twee zonen: Pieter en Jacobus. Hun vader nodigde de landschapsschilder Jacob van Ruysdael uit om het gezin voor zijn buitenplaats te vereeuwigen. Op het schilderij zit hij met zijn vrouw in een door vier paarden getrokken koets terwijl de kinderen er met hun jachthonden op hun paardjes achteraan draven. Tussen de bomen schemert het landhuis. Het dak wordt bekroond door twee stoere schoorstenen.
De bouwlust van Cornelis was niet gestild. Hij had zijn hele ambtsperiode al te klagen over het oude, bouwvallige raadhuis op de Dam. Als een van de vier zittende burgemeesters besloot Cornelis een nieuw, representatief gebouw te laten ontwerpen door Jacob van Campen uit Amersfoort. Het was niet de jonge prins Willem van Oranje die de uitgenodigd werd om de eerste steen te leggen. Het jongste zoontje van Cornelis en Catharina viel deze eer te beurt. De zilversmid Johannes Lutma ontwierp een speciaal troffeltje, versierd met moderne kwabmotieven dat nu in een vitrine van het Rijksmuseum ligt. Op het blad is een tekst gegraveerd: Met deesen troffel heeft Jacob de Graeff oudt VI iaeren den eersten Steen vant Amsterdams Stad-huijs gelegd op den XXVIII octob.int jaer M.D.CXVIII
Cornelis de Graeff nodigde 's zomers familie en vrienden uit op zijn Huijs aen de dijck naar Zoest dat al gauw kortweg Zoestdijck werd genoemd. Zijn zuster Agneta de Graeff was gehuwd met een ander voornaam burgemeester, reder en koopman: Jan Bicker van de beruchte Bickerse ligue. Hij had een paleis gebouwd op een eiland dat speciaal voor hem in het IJ was geplemt: het Bickerseiland. Zijn schepen voeren naar Italië en de Levant en keerden met hun rijke lading terug naar zijn pakhuizen. 's Zomers verpoosde Jan Bicker zich met zijn familie op de buitenplaats De Eult, die schuin tegenover Zoestdijck lag. Cornelis verkocht zijn zwager nog een fors stuk grond aen den Eult zodat hij zijn tuinen en park kon uitbreiden. Agnetha en Jan Bicker kregen vier dochters. Het spreekt vanzelf dat ze werden uitgehuwelijkt aan zonen van de rijkste patriciërs die de macht en het kapitaal van wederzijdse families versterkten. Elisabeth trouwde met de wapenhandelaar Jacobus Trip, Geertruida met de puissant rijke bankier Jean Deutz, Wendela sloot een even gelukkig als interessant huwelijk met Raadspensionaris Johan de Witt. Hun bruiloft werd door Joost van den Vondel bezongen. De jongste zuster Jacoba trouwde met haar volle neef Pieter de Graeff. Het moeten mooie zomers zijn geweest op Zoestdijck en De Eult. Er leek geen einde te komen aan hun rijkdom en macht. Johan de Witt die eveneens tot de voogdijraad van het Kind van Staat behoorde, zorgde er wel voor dat de Oranjeprins niet te vaak in het openbaar verscheen. Oranje bleef een bedreiging vormen voor hun oligarchie.
Wendela Bicker
Wendela en Johan de Witt kregen acht kinderen. Juist toen de politieke spanningen tussen de Republiek, Engeland en Frankrijk hoog opliepen en De Witt vaak van huis was, sloeg het noodlot toe: drie van hun kinderen stierven vlak na elkaar. De Witt besloot zijn verzwakte vrouw voor wat troost naar haar familie op De Eult te brengen. Twee dagen na aankomst werd ze ernstig ziek. Ondanks haar hoofdpijn en koorts wilde haar man de zieke naar zijn lijfarts in Den Haag brengen. Daar overleed de nog jonge mevrouw de Witt in de zomer van 1668. Johan bleef na het verlies van zijn 'Wijntje' radeloos achter. Het spreekt vanzelf dat zijn aandacht voor het landsbelang in die tijd niet optimaal was.
Het Oranje tijdperk breekt aan
Cornelis de Graeff was inmiddels overleden. Zijn oudste zoon Pieter en diens vrouw Jacoba woonden nu ´s zomers op Zoestdijck. Toen in 1672 het Rampjaar toesloeg, kwam er voorgoed een einde aan de gelukkige zomers op de buitenplaatsen. Johan de Witt en zijn broer kregen de schuld van de desastreuze omstandigheden. Ze werden op de meest gruwelijke wijze door het gepeupel vermoord. Pieter de Graeff en zijn vrouw moesten de de zorg over de vijf verweesde kinderen De Witt op zich nemen.
Het Kind van Staat was nu een volwassen man. Hij trad als Stadhouder Willem III naar voren en stond voor de zware taak de Republiek die door Engeland, Frankrijk en de legers van de bisschoppen van Munster en Keulen werd aangevallen, te verdedigen. De sterke vloot onder admiraal Michiel de Ruyter slaagde er in de Engelse vijand op zee te verslaan. Ook de troepen van de bisschoppen werden teruggedrongen en Willem III slaagde er tenslotte in Lodewijk XIV een nederlaag toe te brengen door de Hollandse dijken te doorsteken en het rijke Amsterdam te isoleren. Tientallen buitenplaatsen langs de oevers van de Vecht waren op bevel van de wraakzuchtige Zonnekoning opgeblazen. Maar toen het eindelijk vrede werd lag het huis van de familie De Graeff nog ongeschonden aan de dijk naar soest.
De familie De Graeff was noodgedwongen van staatsgezind Oranjegezind geworden. Om de prins te paaien bood Jacobus prins Willem zijn buitenplaats te koop aan. Zoestdijck lag op een ideale plek voor een jachtslot. De omgeving zat vol hazen, konijnen, zwijnen en reeën. Hij kocht in 1674 de buitenplaats met de omringende gronden tegen een spotprijs. Onder leiding van architect Maurits Post begon de verbouwing: het landhuis van De Graeff werd vergroot, de tuinen uitgebreid met parterres de broderie, valken- en jachthondenverblijven, fonteinen en een oranjerie.
De Oranjeprins en zijn gemalin de Engelse koningsdochter Mary Stuart II verbleven met hun rijke gevolg in het jachtseizoen op Zoestdijck. Ook hun opvolgers verbleven er alleen in vakantietijd. Dat veranderde pas in de twintigste eeuw toen koningin Juliana besloot van Soestdijk haar residentie te maken. Ze woonde er een halve eeuw lang. Bij haar dood werd het vorstelijk tijdperk van het paleis voorgoed afgesloten.
Breekt er opnieuw een Gouden Eeuw aan voor Soestdijk? In juni weten we meer.
Op de website van de Rijksoverheid kan iedereen de ontwikkelingen op de voet volgen.
Copyright Thera Coppens.
Gepubliceerd in het april/mei nummer 2017 van het Geschiedenis Magazine (GM)