'Des Menschen Sehle gleicht dem Wasser..' dichtte Goethe in zijn filosofische vers over de ziel en het water. Altijd als ik fonteinen hemelwaarts zie opspuiten beginnen die regels vanzelf in me te zingen...

Water stroomt van boven naar beneden. Dat weet een kleuter die naar de regendruppels kijkt, dat weet de bergbeklimmer bij de waterval, dat wist de Griekse baadster onder haar waterkruik en dat weet mijn dochter onder de warme douche. Maar de mens zoekt altijd naar iets nieuws: water moest omhoog spuiten, hemelwaarts! Om tuinen en parken te verfraaien en de wandelaar te verbazen werd de natuurwet gebroken en ontstonden er fonteinen. Waarschijnlijk waren de Arabieren de eersten die vernuftig opspuitende waterstralen in hun vijvers creëerden.

Watertuinen

De fontainier Charles-Alexis de Montpellier maakte in 1758 handig gebruik van de kennis van de natuurwetten door bij Chateau Annevoie in Wallonië betoverende watertuinen aan te leggen. Omdat het kasteel omringd is door heuvels vanwaar wel vijftig waterloopjes omlaag stromen, hoefde hij geen pompen en machinerieën aan te leggen. Hij maakte eenvoudig gebruik van de druk van het water en sindsdien spuit, klatert en bruist het water daar vierentwintig uur per dag zonder menselijk ingrijpen in waterbekkens en vijvers (www.jardins.dannevoie.be).

Waterwonder van Soestdijk

Voor Stadhouder Willem III die in 1674 begon aan de verbouwing van zijn jachthuis aan de dijk naar Soest en de aanleg van de omringende tuinen, leek een fontein een onbereikbaar ideaal. Het omringende gebied is bijna zo plat als een pannenkoek. De Stadhouder gaf het plan echter niet op: hij stuurde zijn fontainier Willem Meester naar Versailles om daar eens te kijken hoe Lodewijk XIV het klaarspeelde om zijn beroemde fonteinen te laten spuiten. Willem Meester kwam terug met een listig ontwerp: naast Soestdijk liet hij een molen met zes wieken bouwen. Als de wind woei werd de pomp aangedreven die de fontein uit een wijd geopende drakenbek deed opspuiten. De Oranjeprinses Mary Stuart kon het wonder vanuit haar vertrekken in de noordelijke vleugel gadeslaan. Maar wat te doen als het windstil was? De fonainier had ook daarmee rekening gehouden. In de onlangs gerestaureerde rosmolen werd een geblindeerd paard ingespannen dat er voor moest zorgen dat de fontein bleef spuiten.

Bedriegertjes

Willems hovenier, de beroemde Jan van der Groen, wijdde in zijn boek Den Nederlantsen Hovenier uit over fonteinen die hij als Gantsch vermakelijk en cierlijk omschreef. Nog vermakelijker werd het als het water op onverwachtse plekken plotseling begon te spuiten. Dan moesten de vorstelijke en adellijke wandelaars gillend en giechelend een droog plekje opzoeken. Weer eens wat anders voor de hoge, verwende gasten! In ons land is een schitterend voorbeeld van deze z.g. 'bedriegertjes' bewaard gebleven in het park van Kasteel Roosendael bij Velp. Het geaccidenteerde terrein met zijn natuurlijke sprengen rond het middeleeuwse kasteel bleek ideaal voor de aanleg van vijvers, cascades en 'spuitertjes'. In het water van een prachtige vijver spiegelt zich de mooiste schelpengalerij van ons land, ingelegd met exotische schelpen, parelmoer en halfedelstenen. Wie argeloos naar al dat moois staat te kijken, wordt opeens door tientallen waterstraaltjes natgespoten.

Onze grote 17de eeuwse dichter Constantijn Huygens was zo gecharmeerd van alle waterwerken op Kasteel Roosendael dat hij bij het afscheid schreef:

'Vaert wel dan schoon verblijf, groen Hemeltjen op aerd,

Doorluchtighe orgelen van silveren geruchten,

Vaert wel, soet Paradijs, waargaloos Roosendael;

Dit 's wat van u geseght, maer ver van altemael'.

Water tegen de billen

Sinds de oudheid was de grot in het groen met ruisend waterwerk een mythische plek waar nimfen scholen. In de middeleeuwen gold het als een plaats voor contemplatie. Maar in de renaissance kon je bedrogen uitkomen als je - uitrustend van een tuinwandeling - in zo'n grot ging zitten mijmeren. De grote Franse essayist Michiel de Montaigne overkwam dat toen hij in 1580 in de tuinen van Francesco de' Medici bij Florence een schitterende grot bezocht. In zijn dagboek schreef hij: 'Er klinkt niet alleen muziek en een harmonie die ontstaat door de bewegingen van het water, maar ook maakt dat een aantal beelden allerlei bewegingen uitvoeren.' Toen hij in argeloze bewondering toekeek gebeurde het: '...uit alle zitplaatsen spuit water tegen de billen; en als men de grot uit vlucht en de trappen van het kasteel beklimt, komen om de andere trede uit die trap duizend straaltjes water die je natspuiten tot je boven in het gebouw bent.'

Peterhof, Napels en Thessaloniki

Fonteinen lijken thuis te horen in warme landen. Maar bij Peterhof, het paleis van tsaar Peter de Grote aan de gure Finse Golf, vindt men misschien wel de meeste en hoogste fonteinen van Europa. De schoonheid van het glinsterende, verstuivende water wordt verhoogd door de vergulde beelden van goden en godinnen. Het is niet altijd het aantal of de omvang van fonteinen die me betoveren. In Napels zag ik een onooglijk klein waterstraaltje in de schitterend gebeeldhouwde omlijsting van de Imacolatella fontein staan. En in een park in het snikhete Thessaloniki ontdekte ik verleden jaar een onvergetelijk mooi beeldje van een naakt meisje dat onder de droppels van een fontein haar stenen huid verkoelt.

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Nouveau, 2004