Elk mens heeft zijn bloem; ik ken een oudere dame die zweert bij de anemoon, een prins die niets dan anjers wil dragen, een kasteelbewoonster die alle vensterbanken vol zet met zalmkleurige geraniums. Ik kende ook een fragiel meisje dat van de verstorven tinten van uitgebloeide hortensia's hield. Koningin Hortense van Holland was pas tevreden als ze een tuiltje viooltjes droeg. Mijn moeder schikte fresia's in een glas op een voetje en dweepte met de geur die zich dan in onze Amsterdamse huiskamer verspreidde.

bloemensliert

Maar er zijn ook onschuldige bloemen die een uitgesproken afkeer opwekken: sommige mensen deinzen terug voor een orchidee of worden agressief van een bos chrysanten.

Het heeft natuurlijk allemaal iets te maken met associaties van vorm en geur die diep in de herinnering verborgen liggen. Mijn fascinatie voor de bloemen - en plantensymboliek van onze voorouders kent grenzen noch seizoenen. In het hart van elke bloem schuilt een verhaal.

A rose is a rose

Geen bloem is zo rijk aan mythen, sprookjes, poëzie en verhalen als de roos, misschien wel de meest bewonderde van alle bloemen. Als ik 's morgens dat wondergeurige tereblaadjesballet van mijn dauwbesprenkelde gele tuinrozen zie, dan denk ik aan de mensen die eeuwen en eeuwen geleden ook zo naar de roos hebben gekeken. Stil en betoverd. Er is even niets meer tussen ons. Tijd verdwijnt tussen de roos en mij.

Op het eiland Rhodos - dat naar de roos genoemd is - ontloken in de zomer zoveel rozen, dat de Griekse zeelui stellig beweerden dat ze het eiland konden ruiken lang voor het aan de horizon opdoemde. De roos stak alle schone bloemen naar de kroon, de roos werd de bloem van Aphrodite de godin van de Liefde, die volgens Homeros de wonden van Hector met rozenolie genas. Geen wonder dat de Amerikaanse dichteres Gertrude Stein (1874-1946) in adoratie voor de koningin aller bloemen alleen maar kon stamelen A rose is a rose is a rose... Het werd de beroemdste en tevens meest onbegrepen dichtregel uit haar hele oeuvre. De critici die het gedicht over de roos lazen meenden dat Stein - die toch psychologie en medicijnen had gestudeerd - een beetje getikt was. Ik denk dat ze alleen maar beneveld werd door de schoonheid van de roos; haar boodschap is dat je als dichter niets aan de volmaaktheid kunt toevoegen.

Flora

In de Oudheid was Flora de godin van de bloemen en tuinen. Haar feest - de Floralia - werd in de lente gevierd. Dat ging gepaard met veel losbandigheid. Flora's schaars geklede gestalte in een lusthof leidde er dan ook toe, dat ze eeuwenlang het symbool van de prostituees bleef.

flora

Haar gestalte overleefde ongeloof en cultuurverval. Beroemde meesters als Botticelli en Rembrandt schilderden haar als Italiaanse of Hollandse schone.

Ik heb een zwak voor een Vlaams schilderij dat Jan Brueghel de Oudere en Hendrick van Balen aan het begin van de zeventiende eeuw van de godin maakten. Nimfen omkransen Flora's blonde lokken met rozen, er ligt een weelde aan bloemen in haar schoot, ze worden haar aangereikt uit manden en schalen, ze bloeien op in het gras onder haar blanke voeten. In haar tuin die zich uitstrekt tot de horizon, bloeit een duizelingwekkend aantal bloemen. Botanici hebben het schilderij zorgvuldig bekeken en de hele bloemenweelde blijkt te kloppen! Ze herkenden natuurgetrouwe wilde aardbeitjes, irissen, tulpen, narcissen, anemonen, violen, cyclamen, leliën, gladiolen, primula's, allerlei soorten rozen en nog veel meer.

Blanke lelie

annunciatie

Hoe kuis en zuiver zijn daarbij vergeleken de middeleeuwse afbeeldingen van de Heilige Maagd Maria in haar omsloten tuin omringd door een schat aan bloemen en kruiden. De rijke symboliek van elk geschilderd bloempje werd door de ongeletterde toeschouwers meteen begrepen: het driekleurenviooltje benadrukt haar nederigheid en ootmoed evenals de laag bloeiende akelei en het madeliefje. Alle blauwe bloemen - zoals de korenbloem en de iris - zijn aan de Madonna in haar blauwe mantel gewijd. Als mystieke roos - de Rosa Mystica -werd zij zelf als de schoonste bloem in de tuin van het christendom vereerd. Toen de engel Gabriël naar de aarde moest vliegen om haar de Blijde Boodschap te verkondigen, plukte hij nog gauw een lelie uit het paradijs. Die blanke lelie - symbool van Maria's maagdelijkheid - is op elk schilderij van de Annunciatie terug te vinden.

De bloem in de heraldiek

De Fleur de lis belandde door zijn trotse vorm in het wapen van de Franse koningshuizen. De 'Franse lelie' is echter niets anders dan de gele lisbloem, de grootste bloem van de Hollandse flora, de koningin van de waterkant. Je komt haar niet in een bloemenstal tegen maar wel langs de Vecht waar ze - ook als ze uitgebloeid is - een goudgele, vorstelijke verschijning blijft.

fleurdelis

De roos speelt eveneens een voorname rol in de heraldiek. In Engeland kende men in de vijftiende eeuw zelfs de Rozenoorlogen, waarin het Huis van Tudor (wapen met witte roos) en het Huis van Lancaster (wapen met rode roos) elkaar bestreden. Toen ze door het huwelijk van telgen uit de twee families eindelijk vrede sloten, ontstond er een nieuwe, heraldische roos met rode èn witte kroonblaadjes die door alle troonopvolgers in het wapen werd gevoerd.

Distel

De distel kan in de bloemensymboliek geen goed doen. Bijna overal wordt hij in verband gebracht met het kwaad. In de Bijbel zijn tal van boze verwijzingen naar distels te vinden; ze moeten met wortel en al worden uitgeroeid. Wat een belediging voor de adembenemende architectuur van een bloeiende distel. Dofpaars, geel of grijswit met geheimzinnige sluiertjes vind ik ze langs warme, stoffige wegen en temidden van ruïnes. Ze voegen zich bij het verleden. Ik heb bewondering voor Albrecht Dürer die een streng zelfportret schilderde waarop hij een schitterende kruisdistel tussen duim en wijsvinger houdt.

durerdistel

Er spreekt trots en moed uit. De 22-jarige schilder lijkt te zeggen: 'Ik ga moeilijkheden niet uit de weg! Ik pak problemen aan.'

Ik houd van de distel. Het is geen lieve maar wel een leerzame bloem.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Nouveau, juni 2004