Van Schönbrunn tot schavot

1 21711 G17261

Tussen de geboorte van Marie Antoinette in Schlosz Schönbrunn te Wenen (1755) en haar dood op het schavot te Parijs (1793) ligt een leven dat geen persoonlijke vrijheid kende. Ze werd als veertienjarige uitgehuwelijkt aan de Franse troonopvolger. In Versailles moest ze zich onderwerpen aan de strenge etiquette. Eenmaal koningin kende ze evenmin vrijheid; ze was zelfs verplicht voor het oog van het hele hof in het pronkbed haar kinderen te baren. De enige mogelijkheid om aan deze permanente staat van onvrijheid te ontsnappen vormden de schone kunsten. Marie Antoinette is de enige koningin van Frankrijk die de kunst aan het hof volledig zelf bepaalde. Ze liet haar interieurs naar haar eigen smaak ontwerpen. Ze deelde opdrachten uit aan moderne meubelmakers, beeldhouwers, schilders, architecten, tuinontwerpers, modeontwerpers en porseleinfabrieken. Om de verstikkende atmosfeer van Versailles te ontkomen, liet ze in de tuin bij Petit Tranon een kostbare, eigen wereld scheppen, waarin het vrije leven van de boerenstand werd nagebootst. In het Grand Palais te Parijs was in 2008 een tentoonstelling gewijd aan de gôut Marie Antoinette.

Na de grootscheepse restauratie van de schitterende Spiegelzaal van Château de Versailles, even buiten Parijs, gaan de herstelwerkzaamheden door. Is dat de reden dat de grote tentoonstelling over Marie Antoinette niet in haar kasteel maar in het Grand Palais in de Franse hoofdstad te zien zal zijn? De samensteller van de tentoonstelling Xavier Salmon zegt beslist: 'Nee. Deze restauratie zal nog wel vijf jaar duren. En dan kun je bijna alweer van voren af aan beginnen. Over een gebouw van deze omvang met ruim elfhonderd vertrekken, moet permanent gewaakt worden. Maar tijdens de restauratiewerkzaamheden hebben bezoekers toegang tot de zalen.' Dat de tentoonstelling Marie-Antoinette naar Parijs komt, heeft een andere reden. Salmon: 'De mensen die Château de Versailles bezoeken, zien vooral de zalen, de decors en de uitgestrekte tuinen en paviljoenen. Maar het mooie kabinetje bijvoorbeeld, dat links naast het hemelbed van Marie Antoinette in de schaduw staat, ontsnapt aan hun aandacht. Ze moeten achter de koorden van het slaapvertrek blijven. Wij brengen alle objects d 'art naar de grote, helder verlichte expositieruimtes van het Grand Palais waar iedereen de details voor het eerst van dichtbij kan bewonderen.'Het leven van Marie Antoinette was vol emoties. Op de tentoonstelling zijn ruim driehonderd voorwerpen uit Versailles, bruiklenen uit binnen- en buitenlandse musea en particuliere collecties te zien. Ze zijn in biografische lijn gerangschikt, zodat de bezoekers worden meegevoerd langs alle hoogte- en dieptepunten uit het leven van de tragische koningin.

Leven in Schönbrunn

Maria Theresa of Austria family

Maria Antonia was een van de zestien kinderen van keizerin Maria Theresia en keizer Franz I. Ook aan het Weense hof heerste de etiquette. Maar in particuliere sfeer mocht men zich vrij bewegen. Aartshertogin Marie Christine, een oudere zus van Maria Antonia, maakte een gouache van een gemoedelijke Sint Nicolaasavond (1762) die nu gëxposeerd wordt. Maria Theresia staat met een kopje koffie bij haar gebloemde, porseleinen servies. De keizer zit in zijn kamerjas bij het haardvuur en kijkt om naar zijn huilende zoontje aartshertog Ferdinand, die juist de roe heeft gekregen. Maria Antonia was kennelijk braaf want ze houdt een mooie pop in haar armen. De Franse koning Louis XV stuurde Maria Theresia een servies van Sèvres porselein à la ruban vert, waarvan enkele stukken op de tentoonstelling te zien zijn. Er hangt een vaak aandoenlijke serie portretten van de leden van het Habsburgse Huis door hofschilder Martin Meytens le Jeune (1695-1770). De kinderen werden stuk voor stuk opgeofferd aan de dynastieke belangen van het vorstenhuis. Toen de koning van Frankrijk in 1769 in zijn strijd tegen Engeland op zoek ging naar een sterke bondgenoot op het vasteland, vroeg hij de hand van de veertienjarige Maria Antonia van Oostenrijk voor zijn kleinzoon Louis Auguste, troonopvolger van Frankrijk. Maria Theresia besefte te laat dat er weinig aan de opvoeding van haar dochter was gedaan. De toekomstige dauphine kreeg een stoomcursus Frans en moest voorgoed afscheid van haar Weense familie nemen. Voortaan heette Maria Antonia: Marie Antoinette.

Leven in Château de Versailles

In de hofkapel van Versailles trouwde Marie Antoinette met de vijftienjarige dauphin (1770). Vier jaar later overleed Louis XV en werden ze koning en koningin van Frankrijk. In tegenstelling tot zijn grootvader was Louis XVI goedig maar besluiteloos en onhandig van aard. Iedereen zat te wachten op de geboorte van een troonopvolger maar na zeven huwelijksjaren was Marie Antoinette nog steeds maagd. Om haar frustraties en verveling te verdrijven zocht de koningin vertier in kostbare aankopen. Tijdens de periode van haar koningschap ontwikkelde ze een heel eigen smaak. Typerend zijn de arabesques in haar interieurs. Ze was dol op parelranden die aan haar zilverwerk en vuurverguld brons extra glans verlenen. Haar grote liefde voor bloemen - vooral rozen zoals onder meer blijkt uit haar portretten à la rose door Elizabeth Vigée - Le Brun - komt tot uiting in de bloemenmotieven op porselein, textiel en in haar meubelen met fraai inlegwerk (marquetterie). Ze koos de beste meubelmakers van haar tijd; Ferdinand Schwerdfeger, Martin Carlin en Georges Jacob. De commodes, sécretaires en boudoirtafeltjes door Jean Henri Riesener zijn van een onuitsprekelijke elegantie. Marie Antoinette bewonderde de voorwerpen die bij Pompeï en in Rome werden opgraven. De klassieke vormen verschijnen in haar interieurs; op pendules en fauteuils. Ze verfraaide haar kabinet met vazen van bergkristal, lapis lazuli en agaat. Bij de porseleinfabriek in Sèvres bestelde ze een compleet servies à l'Étrusque.     Dat de arme bevolking van Parijs zich woedend maakte over haar buitensporige uitgaven, begreep Marie Antoinette niet. Haar kinderloosheid baarde haar echter zorgen. Ze liet haar keizerlijke broer uit Wenen overkomen die zijn zwager in een vertrouwelijk gesprek precies uitlegde wat er van hem in het pompeuze lit de duchesse verwacht werd. En datzelfde jaar bracht Marie Antoinette een dochtertje ter wereld. Er volgden nog drie kinderen van wie slechts Louis Charles (..) de kleutertijd overleefde. Hij werd de oogappel van zijn moeder.

jatteteton

Porseleinen Jatte-têton (letterlijk: tientenkom) uit de melkerij van Marie Antoinette

Xavier Salmon vertelt: 'Onder de curieuze voorwerpen trekt de bolsein uit de laiterie van Rambouillet veel aandacht. Het is een z.g. jatte-têton (letterlijk vert. tietenkom) die volgens de verhalen gemaakt zou zijn naar een afdruk van de borst van Marie Antoinette. Maar dat is onzin: de koningin was daar veel te preuts voor. Bovendien komt dit type kom al in de oudheid voor.'
Bij Petit Trianon verrees een theater, waarin Marie Antoinette vaak zelf de hoofdrol vertolkte. Tijdens tuinfeesten werden de vijver en de Belvédère sprookjesachtig verlicht. De koningin liet een Temple d 'Amour en boerderijtjes bouwen, een duiventil en namaak oude stallen. Ze waande zich met haar vrienden en vriendinnen even vrij als de boerinnen, die daar hun koeien melkten. De schilder C. L. Châtelet (1753-1794) maakte er lieflijke aquarellen en olieverfschilderijtjes van.

Elizabeth Vigée-Le Brun (1755-1842) vertolkte de gôut Marie-Antoinette het best van alle schilders. De koningin poseerde voor haar in een vlammend rode jurk als Mère des Graques. Dit portret was bestemd voor de salon van Parijs, die eens in de twee jaar in het Louvre werd gehouden. Volgens de anekdote uit het werk van de Romeinse schrijver Valerius Maximus toonde een schatrijke dame haar mooiste juwelen aan de arme Cornelia, die op het platteland woonde. Deze vrouw beloofde om ook haar kostbaarste juwelen te tonen. Ze ging even weg en kwam terug met haar kinderen. Want zij zijn, volgens de wijze Cornelia Mère des Gracques veel meer waard dan alle juwelen ter wereld. Mme Vigée-Le Brun besefte, dat het volk van Parijs deze mooie boodschap niet zou begrijpen. De haat jegens de verkwistende koningin, die van alle misère de schuld kreeg, was al te diep geworteld. De schilderes durfde het schilderij niet eens op te hangen. De plek bleef leeg, hetgeen Marie Antoinette de bijnaam Madame Deficit bezorgde. Later kreeg die bijnaam een ander betekenis: Mevrouw Begrotingstekort.

Van cachot tot schavot

MADavid

Na eeuwenlange uitbuiting en uitzichtloze armoede bestormde het uitgehongerde gepeupel van Parijs Versailles. De lijfwacht kon de woedende massa niet tegenhouden. Het koninklijk gezin werd gevankelijk naar de Tuilerieën gevoerd. Na de mislukte vlucht naar Varennes werden ze onder strenge bewaking opgesloten in de Temple. Ook uit deze levensfase zijn objecten in het Grand Palais bijeen gebracht. Ze hebben minder kunsthistorische waarde maar spreken sterk tot de verbeelding: wat eenvoudige meubels, een lottospelletje met fiches waarmee de koning en koningin hun kinderen probeerden te amuseren, een simpele chemise die Marie Antoinette in haar cel heeft gedragen en tal van originele, wanhopige brieven. Na de veroordeling en terechtstelling van de koning in januari 1793 brak er een hartverscheurende tijd aan voor de koningin. Ze werd gescheiden van haar kinderen en belandde in het cachot van de Conciergerie. De kleine dauphin zou onder de wrede behandeling van zijn bewakers sterven. Marie Antoinette hoorde het doodvonnis over zich uitspreken. De kar waarop ze onder gejoel van de menigte naar het schavot werd gebracht, passeerde in de Rue Saint Honoré de schilder David, die een meedogenloze schets maakte van de sterk verouderde, maar nog trotse koningin. Dit portret vormt het sluitstuk van een aangrijpende tentoonstelling met wondermooie objects d art en het gruwelijke levensverhaal dat er aan ten grondslag ligt.

 

Copyright Thera Coppens