'Als er één mens over het plein loopt, kijkt niemand om,' bedacht ik toen ik een kleurige historische stoet over de Piazza San Marco in Venetië zag gaan. 'Als er vier achter elkaar lopen begint het al de aandacht te trekken. Maar als het er vijftig zijn en ze lopen in dezelfde pas, kijken dezelfde kant op en dragen opvallende kleding dan gaat iedereen aan de kant van de weg staan en vraagt nieuwsgierig: 'Wat er aan de hand?'

Sinds mensenheugenis trekken er optochten voorbij met vlaggen en vaandels, baldakijnen en parasollen, trommels en blaasinstrumenten, kronen, kelken, guirlandes, trofeeën, spandoeken, oorlogs- en jachtbuit. In gedachten zie ik ze paraderen: de vorsten met hun hofstoet, de prelaten aan het hoofd van een processie, de veldheren met hun troepen, de begrafenisstoet, de carnavalsoptocht, de ommegang der zotten. Hoe verschillend ze er ook uit zien ze hebben één ding gemeen: er gaat kracht van hen uit. Dat is feestelijk of gevaarlijk maar altijd fascinerend. Als ik in de verte trommels hoor begint mijn hart iets sneller te kloppen.

St. Jansprocessie in Laren

Mijn vroegste herinnering is overstraald door de zon: ik liep als bruidje in de Heilig Hart processie. Het was hartje zomer en bloedheet. Met sluiers en nylon handschoentjes gingen we over het Amsterdamse kerkplein, vertederd aangegaapt door familie en voorbijgangers.

Ik dacht dat zoiets voorgoed tot het verleden behoorde. Totdat ik vorig jaar juni hoorde, dat in Laren nog jaarlijks de St. Jansprocessie wordt gehouden. Het is de laatste openbare processie ten noorden van de grote rivieren. Per ongeluk kwam ik een uur te vroeg en daardoor kon ik in de neo-romaanse St. Janskerk de nerveuze voorbereidingen volgen: er werden bruidsjurkjes geschikt, haren gekamd, bloemen opgespeld en linten gestrikt. In het zijpad oefenden misdienaartjes onhandig met een topzwaar vaandel. Precies om 11 uur stonden ze allemaal buiten, de zon brak door de wolken en de klokken begonnen te beieren: de processie zette zich in beweging. Bruidjes, muziekcorpsen, zangkoren, de bisschop en vele duizenden gelovigen trokken door de met bloemen versierde straten van het schilderachtige dorp. Het was of het processie-schilderij van de schilder Bosch-Reitz (1895) tot leven kwam. Op het St. Janskerkhof gekomen, vond in de openlucht de Eucharistieviering plaats. Om half drie waren alle plechtigheden afgelopen. Maar er heerste in de pannenkoekententjes en op de terrassen nog lang een sfeer van vrolijke, nostalgische onschuld.

Dit jaar wordt de St. Jansprocessie gehouden op zondag 22 juni. Ik ga er zeker weer naartoe. Na afloop bezoeken we het Singer Museum waar tot 31 augustus de tentoonstelling 'Panorama Laren' te zien is. Een beter manier om de unieke, Larense stemming lang vast te houden is er niet.

stjansprocessie2

Foto: Marja van Hest.

Brugge en het H. Bloed

Sommige luisterrijke processies worden door gekostumeerde figuranten jaarlijks herhaald, zoals de beroemde Heilige Bloedprocessie, die dit jaar op 29 mei (Hemelvaartsdag) over de historische pleinen en straten van Brugge trekt.

Egyptische rouwprocessie

Er zijn ook stoeten die we nooit meer kunnen zien zoals Egyptische begrafenisstoeten, die meer dan twaalf eeuwen geleden werden gehouden. Op de wanden van grafkamers zijn echter kleurige fresco's en reliëfs aangebracht, waardoor we een beeld krijgen van de riten uit het verre verleden. De slaven en slavinnen van Ramose in Thebe dragen in de rouwprocessie alles mee dat de overledene in het dodenrijk van Osiris nodig zal hebben: zijn stoel, een bed en kisten vol kleding en juwelen, kruiken met drank en graan. Betoverend mooi zijn de klaagvrouwen in hun dunne, witte gewaden.

Zestiende eeuwse stoeten

Heel wat soberder maar minstens zo indrukwekkend zijn de prenten van de protestantse begrafenisstoeten der vroege Oranjes. Hendrick Goltzius maakte in 1584 een stemmige gravure van de rouwenden in hun slepende rouwmantels op de Markt in Delft.

processiebegrafenis

Dat ze er in de Zuidelijke Nederlanden heel wat meer werk van maakten toont de Pompe funèbre van keizer Karel V. De met de hand ingekleurde burijngravures vormen in totaal een strook van 12 meter lang en tonen de kleurige pracht die ter nagedachtenis aan de keizer in 1559 tentoon werd gespreid.

Kattenstoet in Ieper

Vlaanderen blijft actief met zijn traditionele optochten, waarvan de oorsprong soms teruggaat tot de 12de eeuw. Zo werden er in Ieper tijdens de kattenstoet levende katten van het Belfort geworpen om het kwaad symbolisch te vernietigen. De kat is immers vanouds een symbool van het boze; een heks heeft altijd een kat bij zich en volgens het bijgeloof brengt een zwarte kat ongeluk. Gelukkig heeft men een einde gemaakt aan dit wrede volksvermaak. Maar het kattenfeest wilde niemand missen. Daarom worden er nu - op elke tweede zondag van mei - speelgoedkatten van de toren gegooid. Om de drie jaar trekt er bovendien een kostelijke kattenstoet luid miauwend door Ieper waarin wel tweeduizend figuranten de rol van de kat in de historie, de literatuur, de volkstaal uitbeelden.

Hasselt en Brussel

Eens in de zeven jaar worden in Hasselt de Virga Jesse-feesten gehouden. In 2003 begint het spektakel weer: op zondag 11 augustus werpt de Langeman, de Hasseltse reus, die boven de praalstoet uit torent zijn schaduw over de straatkeien. Tot 24 augustus duren de optochten, processies en culturele evenementen voort.

Maar geen processie of volksstoet overtreft voor mij de Optocht van de Ambachten die in 1615 op de grote Markt in Brussel werd gehouden. Er is alleen een verstild schilderij van bewaard gebleven. Daar is zoveel op te zien dat ik er een poster van in mijn werkkamer heb opgehangen. En nog ben ik niet uitgekeken op al die voortstappende mannetjes, de kleurige vaandels en het mooi uitgedoste publiek.

processiebrussel

Brussel weet als geen andere stad hoe je historische optochten moet houden. Jaarlijks worden de toeschouwers op de Grote Markt betoverd door de Grote Ommegang van 1549 (dit jaar op 1 en 3 juli). Daar schrijden Karel V en zijn zoon Philips voort, daar zie je Willem van Oranje in levende lijve. En denk maar niet dat een der figuranten vergeet zijn bril af te zetten of nog op sportschoenen loopt! Steltlopers en Vliesridders, potsenmakers en vaandeldragers, niets wordt nagelaten om de zestiende eeuw zo authentiek mogelijk te doen herleven. De Ommegang is meer dan een 'show'; elke deelnemer aan de praalstoet is zich bewust van zijn rol en draagt de liefde voor ons gezamenlijk verleden uit.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Nouveau, Juni 2003