Een huis is meer dan een stapel stenen. Na eeuwenlange bewoning krijgt een huis een ziel. Je kunt van een huis houden. Dat geldt voor een gewone ouderlijke woning maar nog sterker voor een paleis dat het hele Nederlandse volk sinds zijn geboorte kent en waaraan eeuwenlange vaderlandse historie verbonden zijn. Van alle paleizen en kastelen in ons land neemt Paleis Soestdijk wat zijn emotionele waarde betreft zonder meer de eerste plaats in.
Thera Coppens schetst 'de biografie' van het paleis en stelt in een gesprek met de directeur de belangrijkste vragen over de toekomstige bestemming.

Geboorte en kinderjaren

De biografie van het paleis begint in de vroege zeventiende eeuw als er aan de dijck naar Zoest een boerenhofstede wordt gebouwd. Een burgemeester van Amsterdam, Cornelis de Graeff, huurt er 's zomers een herenkamer en komt zich er verpozen. Later koopt hij de hele hofstede met omringende grond en laat er een riante buitenplaats bouwen. In het Groningse Ter Apel woont Jonkheer P. G. de Graeff, nazaat van de patriciërsfamilie uit de Gouden Eeuw die er nog steeds trots op is: 'In The National Gallery of Ireland hangt een prachtig schilderij door Ruisdael en De Keijser uit 1650 van mijn voorouders die per koets op weg zijn naar hun buitenplaats Soestdijk, ' zegt jonkheer de Graeff, 'het was een bijna vierkant gebouw met vier schoorstenen.'

Puberteit

Na het Rampjaar 1672 verkoopt de zoon van Cornelis de Graeff Soestdijk aan stadhouder Willem III en er breekt voor het huis een nieuwe levensfase aan. Het wordt ingrijpend verbouwd door de Haagse architect Maurits Post, die er rode bakstenen voor gebruikt om de zijvleugels te verlengen en het hoofdgebouw een T- vormige tuinkamer te geven. Het huis wordt omringd door een slotgracht. Soestdijk is nu een jachtslot waarin de prins tijdens het jachtseizoen verblijft. In de komende eeuw verandert er uiterlijk niet veel aan Soestdijk, tot het ten tijde van de Bataafse Republiek bijna ten gronde gaat doordat een herbergier toestemming krijgt er zijn etablissement in te vestigen. De schade die het Franse soldatenvolk er in aanricht is enorm. Men denkt er over om het oude jachtslot maar af te breken. In 1806 komt koning Lodewijk aan het bewind: hij redt Soestdijk en geeft zijn Franse architect Thibaut opdracht om het te restaureren.

PICT3491

Volwassenheid

Pas in de negentiende eeuw wordt paleis Soestdijk volwassen en krijgt het zijn huidige uiterlijk. Het paleis heeft zijn nieuwe gedaante indirect te danken aan koning Lodewijk. Omdat zich in ons land geen academie voor bouwkunst bevindt, geeft hij de Dordtse kunstenaar Jan de Greef in 1808 een beurs, zodat hij in Parijs architectuur kan gaan studeren. Hij wordt élève aan de befaamde Ecole Polytechnique van Durand. Een jaar later volgen er nog twee leerlingen uit Holland: Zeger Reijers en Johan David Zocher. Keizer Napoleon staat op het toppunt van zijn macht en de stijl van zijn keizerrijk, de empire, komt tot grote bloei. Een van de keizerlijke architecten, Charles Percier, geeft les aan de Hollandse leerlingen. Hij gebruikt daarbij het 2-delige handboek van de architectuur door Jean-Nicolas-Louis Durand, waarin opvallend 'moderne' ontwerpen in de style empire staan. De Greef en zijn vrienden gaan na afloop van de opleiding bij Durand nog een jaar naar Rome om hun studie te voltooien. Bij terugkeer in Holland is alles veranderd: koning Lodewijk heeft troonsafstand gedaan, Napoleon is verslagen en Willem I van Oranje is ingehuldigd als koning van Nederland en België. De Greef krijgt meteen een aanstelling als architect der Koninklijke Paleizen. Met Zeger Reijers verbouwt hij o.m. het Oude Hof op het Noordeinde tot Koninklijke Paleis. Dan ontwerpt hij in opdracht van de Staat een bouwplan om van Soestdijk een buitenverblijf te maken voor kroonprins Willem, de Held van Waterloo. De Greef begint zijn architectonische droom te verwezenlijken. Met de lessen van Durand in het achterhoofd zet hij het nieuwe silhouet van Soestdijk in majestueuze, horizontale lijnen op. Links en rechts van het hoofdgebouw bouwt hij lagere, rechte armen en naar voren buigende kwartcirkelvormige vleugels met galerijen, gedragen door vierentwintig losstaande Dorische zuilen. Elegante hoekpaviljoens met timpanen sluiten de galerijen af. Na ettelijke ingrepen aan het corps-de-logis, zoals de bouw van het waaiervormige bordes, laat hij het hele paleiscomplex bepleisteren en spierwit schilderen. Daarmee is een architectonisch wonder verricht. Van het statische, bakstenen jachtslot van Willem III maakte hij een joyeus empire paleis dat uniek is voor ons land.

PICT3495

De Dorische zuilengalerij van de noordelijke vleugel

Rijpere leeftijd

Sinds deze grote verbouwing verandert Paleis Soestdijk nauwelijks meer. Koningin Emma laat, om de tocht te weren, tussen de Griekse Dorische zuilen van de galerij glasplaten zetten. Juliana en Bernhard zijn de eerste permanente bewoners van Soestdijk. In 1937 wordt in 'de oksel' van de noordelijke zijvleugel een aantal woon- en werkvertrekken aangebouwd. Het paleis komt na de dood van prins Bernhard leeg te staan.
Andere minder betekenisvolle landhuizen en kastelen in de omgeving, beginnen na het vertrek van de laatste bewoners aan een tweede leven, zo werden bijvoorbeeld Slot Zeist, de Ernst Sillem Hoeve, Sparrendaal en Kasteel Sterkenburg geschikt gemaakt voor locatieverhuur zodat er o.a. conferenties kunnen worden gehouden. Gunstiger verliep het met Huis Doorn, Kasteel Sypesteyn en Slot Zuylen die als musea zijn opengesteld. Hoe zal de toekomst van ons Paleis Soestdijk er uit gaan zien?

De toekomst van Paleis Soestdijk

Kort na het overlijden van de laatste bewoner van Soestdijk besluit Rijksgebouwendienst - sinds 1971 eigenaar van het paleis - de meest noodzakelijke aanpassingen te laten verrichten om het daarna voor drie jaar open te stellen voor publiek. In december 2006 opent het paleis zijn deuren. De bezoekers zien de mooiste historische zalen van het corps de logis, die gemeubileerd zijn met tafels, stoelen, klokken en kandelaars uit de negentiende eeuw. De meeste schilderijen hangen nog op hun oude plaats. In de andere vertrekken zijn veel meubels weggenomen maar de gidsen weten in elke kamer wel een interessant verhaal te vertellen. In de lege werkkamer van de koningin spreekt Juliana het volk vanaf een videoscherm op ontroerende wijze toe. Nu we in 2009 gedenken dat zij honderd jaar geleden werd geboren, is er op Paleis Soestdijk zelfs een fototentoonstelling aan haar gewijd.

PICT3503

De achterkant van het corps de logis van paleis Soestdijk uit de tijd van stadhouder Willem III

2009 is ook het jaar waarin de beslissing is voorzien over de herbestemming van het paleis waarin Juliana van 1937 tot 2004 - met een onderbreking tijdens de oorlogsjaren - heeft gewoond. Tussen 2007 en 2009 zouden de plannen voor de toekomst van Paleis Soestdijk gefaseerd aan het kabinet worden voorgelegd. Slechts drie jaren voor een monument dat al meer dan drieëneenhalve eeuw oud is, beladen met emotionele herinneringen, uniek om zijn architectonische schoonheid. Die moeilijke taak is weggelegd voor de directeur van Paleis Soestdijk: Jan Altenburg. Hij werkt al meer dan twintig jaar bij de overheid en was onder meer directielid van de Rijksvoorlichtingsdienst en directeur van het Architecten- en Ingenieursbureau van de Rijksgebouwendienst. In de afgelopen twee jaar heeft hij tientallen plannen bestudeerd. Hij liet onder meer onderzoeken, hoe men in het buitenland voormalige vorstelijke paleizen exploiteert en hij vroeg zes studenten van de TU Delft om als afstudeerproject een keuze te maken voor een nieuwe functie van het gehele landgoed Soestdijk en vervolgens ontwerpen te maken voor verbouwingen van het paleis. Maar na drie jaar studie ( 'We hebben het paleis en de omgeving nu goed in de vingers,') en oriëntatie lijkt zijn voorstel nog niet rond te zijn. Daarbij speelt de financiële crisis ook een rol.

Aan het begin van ons gesprek in zijn kantoor in een van de bijgebouwen aan de overzijde van de Amsterdamse Straatweg heeft Jan Altenburg een teleurstellende mededeling: 'Het kabinet heeft wel laten weten wat het niet mag worden: geen museum,' zegt hij nadrukkelijk.De schrik staat blijkbaar op mijn gezicht te lezen want hij gaat verder: 'Niemand hoeft bang te zijn dat de waardigheid van Soestdijk door de toekomstige bestemming wordt aangetast. We zijn ons bewust van de hoge monumentale waarde en daarom nemen we de tijd om alle plannen zorgvuldig te beoordelen.' Hij wijst op een rij dossiermappen: 'We ontvingen serieuze adviezen maar ook vreemde suggesties. Er doen inmiddels de gekste verhalen de ronde over Soestdijk. Maar we zullen het paleis echt niet in handen geven van een projectontwikkelaar. Het wordt geen sauna, geen pretpark, geen luxe bejaardenoord of casino! Uit ons uitvoerig onderzoek blijkt dat jong en oud aan Soestdijk gehecht is. We gaan dus met respect te werk.'Het paleis staat aan de vooravond van een langdurige en kostbare restauratie en renovatie. De regering verwacht dat publieke en/of private gebruikers Paleis Soestdijk in de exploitatiefase voor een belangrijk deel zullen bekostigen. En de opbrengsten van museumkaartjes zijn daarvoor te gering. Maar in welke richting denkt de directeur van Soestdijk dan?

Jan Altenburg heeft net een reis gemaakt naar Zweden en is nog vol van wat hij zag: 'Een mooi voorbeeld vond ik nabij Stockholm,' vertelt hij, 'Haga Slott was in het bezit van de Zweedse Koninklijke familie. Toen deze naar Stockholm trok kwam het hoofdgebouw leeg te staan. Het is prachtig gerestaureerd en vormt een van de voorbeelden voor de toekomst van Paleis Soestdijk. Er zouden dan conferenties op niveau kunnen worden gehouden, ik denk bijvoorbeeld aan belangrijke internationale thema's als duurzaamheid, gezondheid en ontwikkelingssamenwerking. Het wordt geen hotel. Er zouden hooguit enkele overnachtingsmogelijkheden kunnen worden gecreëerd.'En wat kunnen Soestdijk, de tuinen en bossen dan in de toekomst nog voor het publiek betekenen? Jan Altenburg: 'Paleis Soestdijk met de bijgebouwen, de tuinen en het landgoed vormen een historische eenheid en die eenheid zullen we zeker bewaren. We gaan zelfs de verbindingen herstellen met de aangrenzende gebieden zodat er een grote, groene zone ontstaat, die op verschillende manieren voor het publiek toegankelijk zal zijn. Wat het paleis zelf betreft: ik zoek naar mogelijkheden om een aantal zalen in het historische hoofdgebouw in de toekomst open te stellen voor publiek. Als deze zalen voor representatieve doeleinden door de nieuwe gebruiker(s) benut worden, dan zijn ze tijdelijk voor het publiek gesloten, dat zie je ook in veel landen om ons heen.'

PICT3489

Hoekpaviljoen met tympaan van de noordvleugel met typische kenmerken uit de school van Durand

Paleis Soestdijk ligt wit en weerloos in het landschap, onbewust van het feit dat er verhitte discussies en onderzoeken plaatsvinden over zijn toekomst. De belvedere op het hoofdgebouw biedt een schitterend uitzicht over de rododendronstruiken met zijn tunnel, over de vijver met de wilde ganzen, over het park met de ijskelder en nog verder naar de horizon over het witte boerderijtje van prinses Sophie. Helemaal achteraan grenzend aan het domein, ligt verborgen achter een dicht geboomte en metershoge hekken het park van Kasteel Drakensteyn. In dit kasteel hoopt onze vorstin Beatrix zich na afloop van haar bewind terug te trekken om van haar rust te genieten omringd door de schoonheid van de bossen van de Utrechtse Heuvelrug. Hare Majesteit heeft zich in het openbaar nog nooit uitgelaten over de toekomst van het paleis waarin ze tot vreugde van het hele volk in januari 1938 ter wereld kwam en waar ze in 2004 vanaf het bordes – voor de allerlaatste maal omringd door het voltallige gezin – afscheid nam van haar overleden vader. Voor kroonprins Willem Alexander wiens grootmoeder Juliana vijftig jaar lang vanuit Soestdijk het Nederlandse volk met liefde regeerde, moet het paleis eveneens grote emotionele en historische waarde hebben. Maar ook Willem Alexander en Máxima hebben zich tot nu toe niet over het onderwerp uitgesproken.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Vorsten, mei 2009