Tsaar Peter de Grote leefde in de overtreffende trap: hij was met zijn lengte van ruim twee meter de grootste, de sterkste, de intelligentste en meest veelzijdige van alle Russische vorsten. Maar hij was ook de wreedste. Peter de Grote maakte als eerste Russische vorst reizen naar West – Europa en moderniseerde bij terugkeer zijn uitgestrekte rijk. Er is geen tsaar te vinden van wie zoveel persoonlijke bezittingen bewaard zijn gebleven: van zijn reisapotheek tot het geprepareerde hart van zijn kamerheer, van zijn Rembrandt tot zijn kledingstukken en van zijn archeologische goudschatten tot zijn dodenmasker. Daarmee is deze Russische tsaar een ideale figuur voor een spectaculaire tentoonstelling.
Armillarium, hemelbol die de structuur van het zonnestelsel volgens de geocentrische benadering voorstelt.
Antwerpen (?), atelier Michel Coignet (?), 1700-10
Messing; gegraveerd; Ø 40,4, h 78 cm
© State Hermitage Museum, St Petersburg
Aan het begin van het Nederland – Rusland jaar 2013 vliegt er een boeing naar Schiphol met aan boord de bejaarde conservatrice van de Kunstkamera in Sint Petersburg. In haar handbagage heeft ze macabere kostbaarheden die tsaar Peter de Grote in 1716 bij dokter Frederik Ruysch aankocht. Het zijn glazen stopflessen met preparaten op sterk water. In de ene fles zit een geïnjecteerd kinderhoofdje en in de ander het rechterhandje van een pasgeboren baby. Het vervoer van alle andere schatten gaat haar niet aan maar over de historische preparaten waakt ze zelf. Het zijn objecten die de meeste bezoekers een wee gevoel in de maag bezorgen.
Peter de Grote had echter in alle opzichten stalen zenuwen. In zijn honger naar wetenschappelijke kennis vergaarde hij alles waarmee hij in Rusland onderzoek kon verrichten. Hij was opgetogen over de medische instrumenten die zijn academische vrienden hem in de Amsterdamse ontleedkamer hadden getoond en ging er graag mee aan de slag. Toen hij voor het eerst een tang zag om tanden te trekken, gelastte hij een voetknecht zijn mond open te doen en hij trok al diens tanden en kiezen er eigenhandig uit. Hetzelfde deed hij ten behoeve van zijn medische kennis met ontleedmessen wat niet zelden de dood van zijn patiënt ten gevolge had.
Tsaar Peter toonde eveneens fascinatie voor plant- en dierkunde, voor astronomie, krijgskunde, cartografie, natuurkunde en aanverwante wetenschappen waarover men in Rusland nauwelijks nog iets wist. Hij verwierf in Holland timmergereedschap en vulde zijn bibliotheek met tekst- en plaatwerken. Wat de schone kunsten betreft wekte de aanleg van stijltuinen en fonteinen zijn interesse op en hij kocht hij artificiala, schilderijen, grafisch werk en sculpturen. Een van de topstukken in de Hermitage is de Venus van Taurida uit de tweede eeuw voor Christus. Omdat er in de tijd van tsaar Peter in Rusland nog nooit een beeld van een naakte mens was getoond, wekte deze Venus ontzetting op.
Zijn grootste belangstelling ging uit naar de scheepsbouw. Vol bewondering keek hij naar plaatwerken van trotse zeilschepen die de wereldzeeën bevoeren. Om met arbeiders en academici te kunnen converseren leerde de tsaar Nederlands spreken. Het was de enige vreemde taal die hij goed beheerste, de taal van een kleine Republiek die in de zeventiende eeuw op veel gebieden een leidende rol speelde. Als Peter zijn rijk wilde bevrijden uit de duistere onwetendheid moest hij zijn kennis in Holland vergaren.
Peter I in gesprek in Holland
Noordelijke Nederlanden, anoniem, 1697-1700 (?)
Olieverf op doek, 37 х 51 cm
© State Hermitage Museum, St Petersburg
Peter was in 1672 in Moskou geboren uit het tweede huwelijk van vorst Alexej met de dochter van een Tartaars edelman. Men beschreef hem als een buitengewoon mooi kind. Hij werd buitensporig verwend. Toen hij vier jaar was overleed zijn vader. Deze werd opgevolgd door de oudste zoon en na diens vroege dood door zijn zwakzinnige broer Ivan. De jongen was er echter zo slecht aan toe, dat men de tienjarige Peter naast hem op een tweelingtroon in het Kremlin zette. Zijn halfzus Sofia fungeerde als regentes. Peter verbleef het liefst in de verboden Buitenlanderswijk waar hij kooplieden, artsen, ambachtslieden, ingenieurs en militairen uit westerse landen ontmoette. Ze gaven hem les in wetenschappen en ambachten.
Door zijn eerste huwelijk werd Peter meerderjarig verklaard en de dood van Ivan in 1696 maakte hem alleenheerser over Rusland. Een jaar later besloot tsaar Peter incognito met een omvangrijk gezantschap zijn eerste reis naar het westen te maken. Hij bezocht Duitse vorstendommen, Engeland, Frankrijk en Wenen maar hij voelde zich het meest op zijn gemak in de welvarende Republiek der Zeven Verenigde Provinciën waar Stadhouder-koning Willem III het bewind voerde. De Oranjeprins ontving de tsaar in Utrecht en onderhield zich wel twee uur met hem. Omdat zijn gast zich nooit waste, verspreidde hij zo'n stank, dat Willem III hem geen onderdak aanbood.Tsaar Peter was opgetogen over de Amsterdamse grachten, over de atlassen en drukkerijen maar bovenal over de sterke handelsvloot. Hij ging naar een timmerwerf aan de Zaan om zich in de scheepsbouw te bekwamen. Het huisje waarin hij verbleef trekt tot op de dag van vandaag nieuwsgierige bezoekers. De tsaar droomde ervan in zijn rijk een gloednieuwe, moderne hoofdstad te stichten die hij Sint Petersburg zou noemen. Daar wilde hij een universiteit stichten en alle verworven kennis in praktijk brengen.
Gezicht op het Winterpaleis van Peter
Venetië, anoniem, naar J.P. Vinogradov / M. Machajev, ca. 1750
Olieverf op doek, 71 х 120 cm
© State Hermitage Museum, St Petersburg
De tsaar verbleef in Wenen toen hem het bericht bereikte dat er in Moskou een opstand was uitgebroken. Bij terugkeer was de revolutie al neergeslagen maar de opstandelingen moesten nog worden gestraft. Duizend mensen werden afgeslacht. De tsaar hanteerde ook zelf de bijl waarmee hij zijn slachtoffers het hoofd afhakte. De executie kon niet afschrikwekkend genoeg zijn. Nu was Peter klaar om Rusland ingrijpend te moderniseren. Hij gelastte de bojaren hun eerbiedwaardige baarden af te scheren en hun lange kaftans tot boven die knie af te knippen. Als ze niet snel gehoorzaamden zette hij er zelf de schaar in. Rusland kreeg een ander aanzien: Peter was de tsaar die de vensters openzette naar het westen.
Peter de Grote trouwde twee keer. Zijn eerste vrouw schonk hem een zoon Alexej, die deelnam aan een samenzwering tegen zijn vader. Toen Peter hem te pakken kreeg martelde hij de jongen tot zijn dood er op volgde. Bij de rituele uitvaart in de St. Petrus en Pauluskathedraal veinsde hij diepe rouw. Hij hertrouwde met een Letse boerendochter: Marta Skavronskaja, bekend geworden als Catharina. In 1725 kroonde hij haar tot tsarina. Zij begeleidde hem op zijn reis naar ons land. Zij schonk hem een aantal kinderen van wie twee dochters - Anna en Elisabeth - overleefden.
De samenstellers van de tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam hebben ervoor gekozen te beginnen bij het sterfbed van Peter de Grote. De tsaar had het aanwijzen van zijn opvolger zo lang mogelijk uitgesteld. In zijn laatste minuten trachtte hij de naam nog op te schrijven: 'Mijn opvolger is..' Toen stierf hij. Na rijp beraad wees men Catharina als opvolgster aan.
Portret van Peter de Grote op zijn sterfbed
Louis Caravaque, 1725
Olieverf op doek, 77 х 64 cm
© State Hermitage Museum, St Petersburg
De rijkdom aan bezittingen die tsaar Peter naliet zijn met zorg in de grote benedenzaal en de kleinere kabinetten op de verdiepingen tentoongesteld. Ze bieden een compleet en vaak schokkend beeld van deze reusachtige historische figuur die - net als Alexander de Grote en keizer Napoleon - nooit ophoudt ons te fascineren.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Museumtijdschrift, maart 2013