De Nassau-stamboom veroorzaakt met zijn grillige wortels en vele vertakkingen nog vaak verwarring en misverstanden. De meest hardnekkige misvatting is wel, dat het Huis van Oranje - Nassau al in 1703 zou zijn uitgestorven en dat 'ze toen maar een Friese neef tot opvolger hebben aangesteld'. De grote tentoonstelling 'De Friese Nassaus' in Leeuwarden (2003), geeft aan de hand van o.m. portretten, nooit eerder getoonde archiefstukken, zilverwerk en porselein een duidelijk antwoord op de meest gestelde vragen.
Van Nassau tot Oranje - Nassau
Als je het kleurrijke en menselijke verhaal van de graven van Nassau - Dietz volgt, vraag je je af waarom er nooit eerder zo'n grote tentoonstelling heeft plaatsgevonden? De directe aanleiding vormt de ontsluiting van het Friese Nassau-archief in januari 2003.
Er valt zo veel over de Friese Nassaus te vertellen en te tonen, dat het te veel is voor één museum. Men koos daarom voor een dubbeltentoonstelling (tot 10 juni). Chronologisch gezien begint het verhaal in het Fries Museum aan de Turfmarkt. De titel luidt: 'Wapenbroeders en Rivalen' en het gaat inderdaad over stoere Nassau-militairen en ambitieuze bewindhebbers.
Het verhaal gaat verder in het Princessehof in de Grote Kerkstraat als: 'Erfgenamen en koningen' en verandert daar van karakter. Hier spelen de Nassau-vrouwen als moeders en regentessen de hoofdrol en wordt de grote stap gezet van het Nassau-hof te Leeuwarden naar het Oranje - Nassau-hof in Den Haag. Aan het eind van de tocht zal iedere bezoeker moeten toegeven: koningin Beatrix is wel degelijk een rechtstreekse afstammelinge van de Vader des Vaderlands.
Van Us Heit tot Willem Frederik
In de zestiende eeuw vormde Friesland een deel van het uitgestrekte keizerrijk. Toen de Lage Landen in opstand kwamen, onttrokken ook de Friezen zich aan de heerschappij van de Spaanse onderdrukkers en in 1580 werd Willem van Oranje Nassau hun Stadhouder. Na zijn gewelddadige dood - in 1584 - kozen de eigenzinnige Staten van Friesland Willem - Lodewijk van Nassau tot zijn opvolger en niet diens neef prins Maurits.
Deze populaire en gezette Willem - Lodewijk was op de Duitse Dillenburg geboren als oudste zoon van Jan van Nassau, de broer van Willem van Oranje.Voor tweeduizend gulden kochten de Friese Staten voor hem een huis in Leeuwarden, dat voortaan doorging voor het Stadhouderlijk Hof. Willem Lodewijk trouwde in 1587 met zijn jeugdliefde Anna van Oranje, dochter van Willem van Oranje. Maar Anna bleek aan vreemde stemmingen en pijnen te lijden en stierf een jaar na de bruiloft. De Staten drongen vaak aan op een tweede huwelijk maar Us Heit (onze vader), zoals hij liefkozend door de Friezen werd genoemd, weigerde want: 'die olde affectie bleef te sterk'.
Aan de zijde van zijn neef en vriend Maurits van Oranje leverde Us Heit een felle strijd voor de vrijheid van de Noordelijke Nederlanden. Zijn rol in de modernisering van het leger en de belangrijkste veroveringen kan nauwelijks worden overschat. Al aan het begin van de 80-jarige oorlog kreeg hij een schotwond in zijn dijbeen, waardoor hij de rest van zijn dagen mank liep. Hij stierf diep betreurd in 1620. Us Heit belandde, als dank voor zijn heldhaftig gedrag, hoog op een sokkel voor het Stadhouderlijk Hof. Het was koningin Wilhelmina die dit standbeeld in 1906 te Leeuwarden onthulde.
De Stadhouder werd opgevolgd door zijn broer Ernst Casimir van Nassau, getrouwd met Sophia Hedwig van Brunswijk - Wolffenbüttel, die negen kinderen kreeg. Op de tentoonstelling hangt van haar een portret waarop ze poseert als Caritas - een van de drie Christelijke deugden: Geloof, Hoop en Liefde. Het werd in 1621 door Paulus Moreelse geschilderd. Ze draagt een felrood fantasiekostuum en haar zonen, waarin we o.a. Hendrik en Willem Frederik van Nassau herkennen, zijn gehuld in Romeinse tunica's. De moederlijke Sophia ontbloot wulps haar borst, een attitude die een huidige Oranje Nassau zich nooit op een schilderij zou permitteren. Maar in de zeventiende eeuw was men niet zo preuts - als er tenminste een christelijke gedachte achter school.
Ernst Casimir was Stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe. Dat zat Stadhouder Frederik Hendrik en diens gemalin Amalia van Solms in Den Haag behoorlijk dwars. Toen Ernst Casimir in 1632 bij Roermond sneuvelde, hoopten zij nu ook over de noordelijke gewesten het bewind te kunnen gaan voeren. Maar de Friezen kozen koppig Hendrik, de oudste zoon van Ernst Casimir, tot opvolger. En toen ook deze Friese Nassau op het slagveld het leven liet, was het diens broer Willem Frederik die hem opvolgde. De jaloezie aan het Oranjehof steeg ten top.
Willem Frederik heeft een dagboek nagelaten vol roddel en prikkelende informatie over het familieleven der Oranjes op het Binnenhof *. Deze Friese Stadhouder - vorstelijk geportretteerd door Wybrand de Geest - lijkt op het eerste gezicht een rare kwibus; hij schrijft uitvoerig over zijn kwaaltjes en noteert wanneer hij 'mit goet geselschap' (= met prostituees) verkeerde. Maar hij was ook diep religieus, een groot militair en hij beschikte over bewonderenswaardig veel tact en geduld. Zijn vurigste wens, om met een van de dochters van de Oranjeprins- en prinses te trouwen, ging na jarenlange pluimstrijkerij in 1652 in vervulling. De 38-jarige Willem Frederik verlangde er naar 'om in haer soete armties te leggen'.
Zijn bruid was de 18-jarige Albertine Agnes. Net als haar broer Stadhouder Willem II was zij een kleinkind van de Vader des Vaderlands. Toen Willem III - de Koning-stadhouder - in 1703 in Engeland kinderloos overleed, lag het dan ook voor de hand dat hij zijn Friese neef Johan Willem Friso (een kleinzoon van Albertine Agnes en tevens kleinzoon van haar zuster Henriëtte Catharina) tot zijn erfgenaam en opvolger benoemde.
Prinsessen in het Princessehof
Behalve het Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden dat in de loop der eeuwen aanzienlijk was uitgebreid, werd de Friese hoofdstad verrijkt met een tweede paleis: het Princessehof. Daarin nam Marie - Louise van Hessen - Kassel, beter bekend als Marijke Meu, haar intrek. De wanden van haar pronkzaal zijn bekleed met goudleer en ze stalde er haar kostbare porselein, zilver en glaswerk uit. Marijke Meu was bij de legendarische verdrinkingsdood van haar man Johan Willem Friso in het Hollands Diep jong weduwe geworden en ze had de rest van haar leven gewijd aan de opvoeding van haar enige zoon Willem Carel. Daarmee zette ze de tragische traditie van de Friese Nassaus voort: ook Hendrik Casimir II had als kind zijn vader verloren toen deze om een nogal onhandige manier zijn ruiterpistool schoonmaakte. Diens zoon, Johan Willem Friso, was pas acht jaar bij de dood van zijn vader. Willem (IV) was zelfs nog niet geboren toen zijn vader door de golven werd verzwolgen en diens zoon - Willem (V) - verloor zijn vader als 3-jarige peuter. In alle gevallen moesten hun moeders tijdens de minderjarigheid van hun zonen het regentschap waarnemen. Het Princessehof vormt het ideale decor voor de opwindende levensverhalen van deze opvallende prinsessen.
1747
1747 was een glorieus jaar voor de Friese Nassaus: de zoon van Marijke Meu werd na het Tweede Stadhouderloos Tijdperk uitgenodigd om als Willem IV het bewind over alle gewesten te gaan voeren. De arme prins had een bochel en was dwergachtig van gestalte maar dat verhinderde hem niet op glorieuze wijze zijn entree in Den Haag te maken.
Voor Leeuwarden was het een treurig moment want daarmee kwam er een einde aan zijn status als Hofstad. Wel bleven alle Oranje prinsen, -koningen en -koninginnen een innige band met Friesland onderhouden. Koningin Wilhelmina kreeg zelfs een Fries pak aangemeten en poseert op een foto met kanten kap, gouden oorijzers en witte schort. Ook haar dochter Juliana droeg dit kostuum. Onder de talrijke tentoongestelde voorwerpen bevinden zich nog haar fraaie voorhoofdsnaald, beugeltas en zilveren chatelaine. Ze vormen een symbool van de onverbrekelijke band met de Friese voorouders, wier blauwe Nassau - bloed voorgoed Oranje werd gekleurd.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Museumtijdschrift Vitrine, 2003
*Zie: Luuc Kooijmans: 'Liefde in opdracht', het hofleven van Willem Frederik van Nassau. Amsterdam, 2000
