De verzamelwoede van een verlicht despoot
Copyright State Hermitage Museum St. Petersburg
Het kon niet anders of het ruiterportret dat de Deense schilder Vigilius Eriksen van tsarina Catharina II in 1762 schilderde, moest de toeschouwers overdonderen: een vrouw die als een man in het zadel zit, teugels en sabel stevig in de hand en een driekantige steek op het lange haar. Haar blik zegt veel over de regeringsperiode die voor haar ligt en die vierendertig jaar zou duren. Rusland ging onder haar bewind een periode van welvaart, vrede, stabiliteit en culturele bloei tegemoet. De tsarina was zo ingenomen met dit politieke propagandaschilderij dat ze meteen een serie kopieën bestelde. Behalve het grote exemplaar dat het boegbeeld vormt van de tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam, zijn er portretten van Catharina te zien variërend van jonge groothertogin tot rijpe vrouw met panier in zijden hofjapon, veel rococo opsmuk en juwelen.
Copyright State Hermitage Museum St. Petersburg
De bonte schilderijen en porseleinen beeldjes staan in sterk contrast tot haar marmeren, bijna serene portretbuste van de hand van Marie-Anne Collot. Ze kwam op achttienjarige leeftijd als assistente van de Franse beeldhouwer Etienne-Maurice Falconet van Parijs naar Sint – Petersburg. Catharina II had een opmerkelijk vermogen om de kwaliteiten in mensen om haar heen naar waarde te schatten, of het nu staatslieden, militairen, kooplui of kunstenaars waren. De tsarina zag direct dat ze Collots capaciteiten kon gebruiken. Ze stond de jonge kunstenares toe om als eerste vrouw in Rusland Académienne te worden aan haar keizerlijke Academie voor Schone Kunsten van Sint-Petersburg. Sindsdien kreeg Collot de ene opdracht na de andere. Naast de portretbuste van de tsarina is op de tentoonstelling de marmeren buste van de filosoof Voltaire te zien en die van Catharina's vriend en adviseur de schrijver Denis Diderot. Deze drie beelden vormen bijna psychologische analyses van de geportretteerden: Voltaire met zijn ironische trekken en het geamuseerde gezicht van Diderot zijn onuitwisbaar aan hun literaire geschriften gehecht. Catharina zelf is met haar Griekse neus, haar hoge intelligente voorhoofd en energieke kin in waardige eenvoud vereeuwigd. Ze lijkt met de geplooide sluier op een milde Romeinse matrona. In haar beeltenis kan het classicisme zegevieren.
Portretbuste van Catharina door Anne-Marie Collot
Copyright State Hermitage Museum St. Petersburg
Op de tentoonstelling in de Hermitage zijn driehonderd objecten bijeen gebracht. Met haar kunstaankopen bevredigde Catharina niet alleen haar behoefte om zich met schoonheid te omgeven, ze wilde Rusland voorgoed cultureel verrijken met schilderijen, beeldhouwwerken en kunstnijverheid van de grootste artiesten uit Holland, Duitsland, Frankrijk, Italië en Engeland.
De huidige kunstverzamelaar bezoekt galerieën, veilinghuizen, musea en ateliers om een keuze te maken. De tsarina moest de aankopen overlaten aan reizende kunsthandelaren die ze met haar fijne mensenkennis wist te vinden. De eerste grote aankoop deed ze in 1764 toen ze driehonderderenzeventien schilderijen verwierf uit de collectie van de schatrijke Berlijnse ondernemer Johan Ernst Gotzkowsky. Ze had er plezier in om de mooiste werken weg te kapen voor de neus van haar rivaal Frederik de Grote koning van Pruisen, die er op dat moment geen geld voor had. Toen de schilderijen arriveerden werd de Hermitage gesticht, die uit zou groeien tot een van de grootste kunstcollecties ter wereld.
Vanaf 1766 namen de kunstaankopen stormenderhand toe. Van Russische zijde werd ze gestuurd door adviseurs als de puisant rijke graaf Alexandr Stroganov en vorst Dimitri Golitsyn. Tot haar buitenlandse kunstspeurders hoorde ook Friedrich Melchior von Grimm. Hij attendeerde Catharina op haar Zwitserse tijdgenoot Jean Hubert, een groot bewonderaar van Voltaire, de filosoof van de Verlichting. De Hermitage toont zes elegante olieverfschilderijen die Hubert tussen 1750 en 1755 maakte. Op elk schilderij speelt Voltaire de hoofdrol: we zien hem 's ochtends in hemd met slaapmuts, tijdens het ontbijt, hoe hij een paard temt, een toertje in een cabriolet maakt, zit te schaken en toneel speelt. Catharina was bijzonder trots op deze serie. Ze was dan ook een beetje verliefd op de filosoof, die een intensieve correspondentie met haar voerde en haar 'de ster van het noorden' noemde.
Portretbuste van Voltaire door Anne-Marie Collot
Copyright State Hermitage Museum St. Petersburg
De schilderijen van de Italianen Reni en Pittoni, van de Vlamingen Anton van Dyck, Jacob Jordaens en David Teniers de Jongere en van de Fransen Greuze en Mengs zijn van een hogere klasse dan die van de autodidact Hubert. Vooral van Mengs leek de tsarina niet genoeg te krijgen.
In 1771 eindigde Catharina's kunstaankopen in een catastrofe: de ca dertig schilderijen uit de collectie van de Amsterdamse koopman Braamcamp werden aan boord gebracht van de Vrouw Maria die met een lading suiker, zink, indigo en kaas naar Sint-Petersburg voer. Maar onderweg leed de Vrouw Maria schipbreuk en verdween met schilderijen van Rembrandt, Jan Steen, Gerard Dou, Paulus Potter en Gerard Terborch voor de Finse kust in de golven.
Een vraag blijft boven het gekroonde hoofd van Catharina II, de verlichte despoot van wereldformaat hangen: hoe is het mogelijk dat ze als Duitse prinses tsarina van Rusland werd? Haar biografie blijf verbijsteren: ze kwam in 1729 ter wereld als dochter van prins Christian Augustus van Anhalt-Zerbst in een koopmanshuis in Stettin. In 1745 werd ze uitgehuwelijkt aan grootvorst Pjotr Flodorovitsj waarbij ze de Russische naam Jekaterina Aleksejevna aannam. Na haar bruiloft zou ze Rusland nooit meer verlaten. Ze bracht in 1754 haar zoon Paul ter wereld. Na de dood van haar voorgangster werd haar man tot tsaar Peter III gekroond. De onberekenbare en zwakbegaafde tsaar regeerde slechts een half jaar. In juni 1762 vond er een staatsgreep plaats waarbij Catharina tot soeverein imperatrice werd uitgeroepen. De afgezette Peter III viel in handen van Catharina's favorieten en werd drie weken na zijn arrestatie gewurgd. Hoewel Catharina officieel geen wetmatig troonopvolger was, maakte ze zich door haar verstandige hervormingen, haar respect voor de Russische volksaard en het orthodoxe geloof spoedig geliefd.
Op de vraag waarom ze zo hartstochtelijk kunst verzamelde antwoordt Vincent Boele de samensteller van de tentoonstelling: 'Ze vond dat je als serieus vorst een serieuze kunst- en kunstnijverheid verzameling als ook natuurwetenschappelijke collecties moest hebben. Dat bewustzijn heeft ze ongetwijfeld als kind in Duitsland al opgedaan en later toen ze in haar huwelijksperiode ging lezen over staatsinrichting en dergelijke.'
In 1996 toen Catharina's 200ste sterfjaar werd herdacht richtte de Nieuwe kerk in Amsterdam een tentoonstelling in over haar verzameling. In 2016 - 250 jaar na de stichting van de Hermitage - gaat het gelijknamige museum aan de Amstel vooral in op de vraag: wie was de vrouw achter die kunstverzameling? Het antwoord is van een feestelijke overdaad. Bijna iedere bezoeker zal een andere mening over haar hebben. De Franse schilderes Elisabeth Vigée-Le Brun die de tsarina een paar jaar voor haar overlijden ontmoette schreef: 'Ik stond vooral te kijken van haar geringe lengte, ik had haar me net zo groot en sterk voorgesteld als haar roem.'
Thera Coppens
Catharina de Grootste is tot en met 15 januari 2017 te zien in de Hermitage te Amsterdam
Copyright www.theracoppens.nl