Uit: Catalogus Hermitage Amsterdam bij de tentoonstelling: Romanovs in de ban van de ridders
Een Oranjevorst die dweepte met de middeleeuwen
In augustus 1809 verliet een reiskoets met daarin de 16-jarige Willem Frederik erfprins van Oranje Nassau de universiteitstad Oxford voor een kennismakingstocht door Zuid-Engeland. De vorstelijke student werd vergezeld door zijn gouverneur Jean Victor de Constant Rebecque en een docent1). De tengere en bleke Willem leed aan heimwee naar zijn familie die hij in Berlijn had moeten achterlaten. Hij miste vooral zijn moeder; prinses Wilhelmina van Pruisen, in het gezin Mimi genoemd. Willem hield haar in brieven op de hoogte van zijn belevenissen in Engeland. De gouverneur verplichtte hem een reisjournaal bij te houden en mooie landschappen te schetsen. Op de tweede dag bezochten ze Stonehenge, door de erfprins omschreven als 'verbazingwekkend en bijzonder'. Maar het was niet de geheimzinnigheid van de druïdentempel uit de Steentijd die de diepste indruk op hem maakte. De daarop volgende bezoeken aan middeleeuwse kastelen, ruïnes, kathedralen en abdijen zouden levenslang invloed op hem blijven uitoefenen.
In het Britse Koninkrijk was de gothic revival al omstreeks 1750 op gang gekomen en Willem keek tijdens zijn reis met stijgende bewondering naar de wijze waarop de bouwkunst van de middeleeuwen fantasievol werd nagebootst.
Nadat hij Cotehele House van Lord Edgecombe in Cornwall had gezien, kregen de voorbije eeuwen van ridders en jonkvrouwen hem emotioneel te pakken. Willem schreef: 'Het huis is heel oud en het bijzondere ervan is het antieke meubilair. Het hele huis is gemeubileerd in de stijl van de dertiende eeuw. (..) Je waant jezelf in de riddertijd.'
In Penennis Castle dat aan de woeste rotskust ligt, begonnen soldaten bij zijn entree op hun instrumenten te spelen: 'De muziek en het geluid van de golven samen was erg mooi. Het leek alsof we een betoverd kasteel binnentraden.'
Een week later bereikte het gezelschap Hartland Abbey, het landhuis van kolonel Orchard dat wereldberoemd zou worden omdat de BBC serie Pride and Predudice er is opgenomen2). Het huis met een kern uit 1200, heeft door de eeuwen heen niets van zijn bekoorlijkheid verloren. Willem schreef aan Mimi: 'Een deel van het huis is heel oud, het andere deel is door de huidige eigenaar Mr Orchard gebouwd, de oude stijl is hier goed doorgevoerd. Ik was onder de indruk toen deze achtenswaardige oude man en zijn echtgenote bij de ontvangst ons tegemoet kwamen in een antieke hal waar een blinde Welshe harpspeler aan het spelen was. Het geheel voerde me in gedachten een paar eeuwen terug en ik dacht dat ik bij het kasteel van een oude ridder was aangekomen.'3)
Het romantisch verlangen naar vervlogen tijden was vooral in Engeland modieus. Het werd gevoed door de beroemde historische werken van de schrijver Walter Scott (The lady of the Lake) die de erfprins en zijn begeleiders tijdens hun tocht toevallig ontmoetten. Een edelman die niet over een ruïne beschikte om in te mijmeren, liet bij zijn landhuis een namaakruïne of follie bouwen.
Op het vasteland was door de Napoleontische oorlogen nauwelijks tijd om te mijmeren over ridders en jonkvrouwen. De keizer van Frankrijk introduceerde ter verheerlijking van zijn heerschappij de style empire, die teruggaat op de bouwkunst van de Grieks- Romeinse oudheid. Hij had een grondige afkeer van de middeleeuwse bouwstijl en vooral van de blote bakstenen. Toen op 2 december 1804 in de Notre Dame zijn keizerskroning plaatsvond, beval hij alle de gotische bundelpijlers met roodfluwelen doeken te bedekken. Op elke doek werd een vergulde N aangebracht.
De stiefdochter van Napoleon, Hortense de Beauharnais, ontplooide een andere passie. Ze dweepte met de middeleeuwen. Als La Reine de Hollande componeerde ze meer dan 140 Romances voor sopraan, piano en harp, waarvan Partant pour la Syrie tijdens haar leven een ware hit werd. Het lied verhaalt over een ridder die op kruistocht gaat en afscheid moet nemen van zijn schone jonkvrouw. Hortense maakte er zelf illustraties bij.
Haar larmoyante romance over de kruisridder werd in 1852 onder het bewind van haar zoon Napoleon II zelfs tot het Franse volkslied verheven.4)
Toen koningin Hortense in 1810 diep ongelukkig in het Paleis op de Dam te Amsterdam resideerde, verdreef ze de lange uren met het lezen van Gothic novels. Haar favoriete auteur was de Engelse Ann Ratcliff die haar in The mysteries of Udolpho heerlijk liet huiveren.
Ook in haar meubilair kwam de liefde van de koningin van Holland voor de gotiek tot uitdrukking. Ze liet neogotische salonstoeltjes maken met spitsboogmotieven in de rugleuning. In 2009 werd zo'n stoeltje bij Christie's in Parijs geveild en bracht 241.000 euro op. Het was eigendom geweest van de couturier Yves Saint Laurent, die er op zijn kasteel in Normandië tot zijn dood toe van had genoten.
Toen het grote keizerrijk van Napoleon in 1813 ineenstortte, werden de Oranjes teruggeroepen naar Den Haag. Erfprins Willem had Oxford inmiddels verlaten en was met de hertog van Wellington op veldtocht geweest in Portugal en Spanje. Hij bezocht er tussen de gevechten door Moorse en Spaanse kastelen en las over de middeleeuwse held Rodrigo Diaz de Vivar El Cid, de belichaming van ridderlijkheid en deugd. In 1815 verwierf Willem na zijn moedig optreden tegen het leger van keizer Napoleon bij Waterloo internationale faam. De overwinning werd overal uitbundig gevierd. Tijdens de feesten raakte de erfprins van Oranje innig bevriend met tsaar Alexander I van Rusland, wat leidde tot een verloving met diens jongste ongehuwde zuster: Anna Pavlovna. Hij had op het slagveld een schouderwond opgelopen en droeg zijn arm nog in een draagverband toen hij naar Sint-Petersburg reisde. In de hofkapel van het Winterpaleis werd het huwelijk met de tsarendochter ingezegend. Van dit Russische paleis met wel 1500 vertrekken naar het paleisje op de Kneuterdijk in Den Haag was een hele overgang voor de verwende Anna Pavlovna. Omdat ze ziek was van heimwee reisde ze na de geboorte van haar vierde kind met haar man voor een familiebezoek naar Rusland.5)
Erfprins Willem droomde van neogotische grandeur in de hofstad. Nadat zijn vader koning Willem I na een bewind van 21 jaren afstand had gedaan van de troon, werden Willem en Anna koning en koningin van Nederland. De nieuwe troonzetel was vervaardigd door de Amsterdamse hofleverancier Carel Breytspraak naar het ontwerp van een neogotische leunstoel door de Engelse architect A.W.N.Pugin6).
De koning besloot zijn bescheiden woning op de Kneuterdijk uit te bouwen tot een luisterrijk paleis met de allure van een ridderkasteel. Om zijn kostbare en reeds omvangrijke collectie schilderijen en tekeningen in onder te brengen, ontwierp hij zelf een gotische zaal. Als voorbeeld nam hij een afbeelding van de Hall of Christ Church college in Oxford die hij als student had bewonderd. Op 4 september 1840 legde hij de eerste steen7). De koning liet een eikenhouten, neogotisch plafond maken met acht versierde binten, net als in Oxford. Aan weerskanten werden in de wanden zeven spitsboogvensters geplaatst en aan het eind van de zaal een roosvenster voorzien van gebrandschilderd glas. Op de muurvlakken onder en tussen de ramen was genoeg plaats om zijn kostbare schilderijen op te hangen. De hoge gasten en ook de Haagse burgenrij konden daar werken bewonderen van o.a. Rogier van der Weyden, Jan van Eyck en Dirk Bouts terwijl de zeventiende eeuw vertegenwoordigd was door meesterwerken van Rembrandt en Rubens.
In oktober 1842, toen de werkzaamheden aan de uitbreiding van het paleis nog in volle gang waren, vond in de nieuwe gotische zaal de huwelijksvoltrekking plaats van 's konings dochter Sophie met haar volle neef Carl Alexander van Saksen Weimar Eisenach, beiden kleinkinderen van tsaar Paul I Romanov. Sophie deelde haar vaders geestdrift voor de middeleeuwen. Op weg naar haar nieuwe woonplaats Weimar liet ze zich overdonderen door de nog niet voltooide Dom van Keulen, het grootste gotische kerkgebouw van Europa. Ze bracht ook een bezoek aan de Wartburg bij Eisenach. In de machtige ridderzaal had in de 13de eeuw de befaamde Sängerkrieg plaatsgevonden tussen de grootste minnezangers als Walther von der Vogelweide en Wolfram von Eschenbach. Richard Wagner die bevlogen raakte door middeleeuwse heldensagen, begon datzelfde jaar1842 aan zijn romantische opera Tannhaüser waarin dit zangertoernooi op de Wartburg centraal staat. In 1850 dirigeerde Franz Liszt in Weimar voor het eerst diens opera Lohengrin ontleend aan het Parzival-epos van Eschenbach. De Beierse koning Ludwig II liet zich zozeer meeslepen door het thema van de Zwanenridder, dat hij in Beieren in 1869 het beroemde Schlosz Neuschwannstein liet bouwen waarvan de architectuur geïnspireerd is door de Wartburg.
De Oranjeprinses besteedde tijdens haar bewind een groot deel van haar Oranjekapitaal aan de restauratie en renovatie van de Wartburg. In de Elisabeth galerie liet ze door Moritz von Schwind de legende van de Heilige Elisabeth in een serie frescoes afbeelden met als hoogtepunt het Rosenwunder (1850). Toen Willem II zijn dochter en schoonzoon eens in Weimar bezocht, ontmoette hij daar hun huisvriend, de Deense sprookjesschrijver Hans Christiaan Andersen die in zijn dagboek schreef: 'Voor het eerst de koning van Nederland ontmoet, hij was erg welwillend en vriendelijk, zag er ridderlijk uit.'8)
Willems neogotische bouwwoede kende geen grenzen. Tot ontzetting van de professionele architecten ontwierp hij achter het Haagse paleis zelf verschillende aanbouwen met gotische betimmeringen, kruisgewelven, achtkantige torens (die vanbinnen hol bleven om als schoorstenen dienst te doen), spitsboogvensters en –poorten en een overwelfde marmerzaal. Rondom zijn kasteel moest een 'getandeerde borstwering' komen, want het was de wens van Zijne Majesteit dat hij op zijn bouwwerk kon wandelen en tussen de kantelen door een prachtig zicht zou hebben op zijn tuinen met exotische bloemen en planten, zeldzame dieren en vogelsoorten9). Toen hij opdracht gaf zijn ontwerp van kruisgewelven uit te voeren, waarschuwde de bouwmeester hem dat hij er beter een ervaren architect bij kon halen. 'Wat architect,' riep de koning boos, 'ík wil geen architect, ik wens niet aan de leiband van die Mijne Heren te loopen. Ik moet het zelf betalen en wil zelf ordineren, ordineer ik u een bult te maken dan maak je mij een bult.'10)
Het gevolg was dat er al na twee winters lekkage optrad en dat er zelfs delen van het plafond omlaag kwamen wat een gevaar voor de vorstelijke bewonderaars opleverde.
Koning Willem II wilde niet toegeven dat hij als architect tekort schoot. Hij liet in de garnizoensstad Tilburg nog een neogotisch paleis bouwen dat bijna was voltooid toen hij daar in maart 1849 door een hartaanval werd getroffen en overleed. In juni 1850 vertoonden de muren en plafonds van zijn Haagse neogotische paleis overal scheuren. Het regenwater sijpelde naarbinnen en de balken verrotten. De levensgevaarlijke vertrekken en gangen moesten bijna allemaal worden gesloopt. Behalve de Gotische Zaal waarvan het dak bekleed was met loden platen.
Willem II was in 1849 bijgezet in de grafkelder van zijn Oranje voorouders in de Nieuwe Kerk te Delft. Maar een klein deel van zijn stoffelijke resten is door Anna Pavlovna altijd heel zorgvuldig bewaard. Het zijn de botsplinters die na de Slag bij Waterloo door de chirurgijn uit Willems schouderwond werden verwijderd.
Het zou de overleden kloning Willem II behaagd hebben dat zijn weduwe Anna Pavlovna de botspliters in een neogotische reliekschrijn heeft geborgen, versierd met emaille en kleine pinakels die bij elke tentoonstelling weer een ereplaats krijgt11).
Copyright Thera Coppens
1. Aan de correspondentie van deze Zwitserse gouverneur Jean Victor de Constant Rebecque (1773- 1850) hebben we veel informatie te danken over de tienerjaren van de erfprins. Hij schrijft over hem: 'Ce jeune prince enfant gâté et délicat, n'est sûrement pas facile à éléver.' Zie: M. van Tuyll van Serooskerken De erfprins te Oxford (1808-1811) naar het Fonds Constant te Genève in: Bijdragen voor de vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, 1935 p 1-32 De docent die hen begeleidde heette Henry Allen Johnson (1785-1860).
2. Pride and Predudice was al eerder door Jane Austen geschreven maar het werd pas in 1813 uitgegeven.
3. De correspondentie van Willem met zijn moeder bevindt zich in het Koninklijk Huisarchief in Den Haag. De in dit essay geciteerde brieven zijn afkomstig uit de biografie door Jeroen van Zanten: Koning Willem II (1792-1849), 2013
4. Thera Coppens: Hortense de vergeten koningin van Holland, 2006
5. Thera Coppens: Marie-Cornélie dagboek van haar reis naar het hof te Sint-Petersburg 1824-1825, 2003
6. A.W.N.Pugin (1812-1852) ontwierp onder meer het interieur van het toenmalige Paleis Westminster. Catalogus van de tentoonstelling Willem II de koning en de kunst die in 2014 werd gehouden in Museum Dordrecht. De troon in de Ridderzaal te Den Haag is gemaakt door de grote negotische architect Pierre Cuypers (1827-1927) die de eikenhouten zetel in 1904 voor koningin Wilhelmina ontwierp naar voorbeeld van de troon van de Bourgondische hertog Filips de Goede (1396-1467)
7. A.J. Ubels: Een koninklijk architect in: Jrb Die Haghe 1966 p 40-60
8. Thera Coppens: Sophie in Weimar, citaat op p 258
9. Jeroen van Zanten noot noot III en J. Ubels noot VI
10. Ubels noot VI
11. Na de dood van Willem II richtte Anna Pavlovna in de Waterloozaal op Paleis Soestdijk een museumzaal in met herinneringen aan de Held van Waterloo. Het reliekschrijntje plaatste ze onder een portret van haar overleden man.
