Op 10 april 1783 werd in Parijs een meisje geboren. De moeder gaf haar de naam van een exotische bloem: Hortense. Niets wees er op dat de kleine Hortense de Beauharnais de stiefdochter werd van de keizer van Frankrijk en dat ze in 1806 tot koningin van Holland zou worden verheven.
Zelden heeft de historie zo'n grillig spel gespeeld met een vrouw, die levenslang op zoek was naar een rustige plek om haar artistieke gaven te ontplooien. En weinigen werden zozeer belasterd als zij. In ballingschap begon ze aan haar mémoires om zich te verdedigen tegen de lasterpraat die internationaal over haar was verspreid. Sommige boze geruchten zijn zo hardnekkig, dat ze tot op de dag van vandaag in naslagwerken zijn terug te vinden.
Wie was de ware Hortense de Beauharnais, de eerste koningin van Holland en moeder van keizer Napoleon III van Frankrijk?
Kleuterjaren op Martinique
Alexandre de Beauharnais had Rose, zijn bruid, nooit gezien. Zijn huwelijkscontract was al door de wederzijdse families getekend toen in de haven van Brest hun eerste ontmoeting plaats vond. Het meisje was in de Franse koloniën uit blanke ouders van verarmde adel geboren en gold als een creoolse. Creolen stonden in de Parijse salons onder het régime van Louis XVI bekend om hun gebrek aan omgangsvormen en domheid. De verbintenis bleek dan ook vanaf het begin een mislukking. Na de geboorte van hun zoon Eugène raakte de jonge markiezin Rose de Beauharnais in een vluchtige, liefdeloze omhelzing voor de tweede maal zwanger. Haar man weigerde te geloven dat hij de vader was van de kleine Hortense en eiste een echtscheiding. Zijn ex-vrouw moest zich terugtrekken in een vrouwenklooster, waar ze omgeven werd door lotgenoten. Rose nam snel de verfijnde manieren over van de Parijse adellijke dames en maakte er door haar beminnelijkheid vele vriendinnen.
Toen ze besloot om haar moeder te gaan bezoeken, nam ze haar dochtertje mee. Zo bracht Hortense haar kleuterjaren door op de plantage van haar grootmoeder op Martinique. Met haar blauwe ogen en blonde krullen oogstte ze de bewondering van de negerslaven, die haar in verrukking brachten met hun ritmische dansen en gezang. Hier ontwikkelde de muzikale Hortense het talent om op onbevangen wijze de ballet- en zangkunst te beoefenen. Haar stiefvader Napoléon zou haar later vol bewondering 'Notre Terpsichore' noemen.
Stiefvader Napoleon
Bij het uitbreken van een slavenopstand vluchtten moeder en dochter naar Parijs, waar de Franse Revolutie een einde had gemaakt aan het koningschap van Lodewijk XVI en Marie Antoinette, die beiden op het schavot de dood vonden. In de hel van de Terreur werden Hortenses adellijke vader en moeder gevangen genomen. Hortense en haar broertje Eugène zwierven alleen door Parijs. Alexandre de Beauharnais was een van de duizenden slachtoffers die onder de guillotine de dood vond. Maar Rose de Beauharnais werd vlak voor haar gang naar het schavot op vrije voeten gesteld. Nu stond ze als weduwe met twee kleine kinderen berooid op straat.
Om de verschrikkingen van de Revolutie zo gauw mogelijk te vergeten en nog wat van haar jonge leven te genieten, stortte de weduwe de Beauharnais zich in het Parijse uitgaansleven. Hortense genoot op het bekende meisjespensionaat van Mme Campan in Saint-Germain-en-Laye een uitstekende opleiding. Ze leerde er naast de gebruikelijke vakken ook musiceren, dansen, toneelspelen en kreeg schilder- en tekenlessen van Jean Baptiste Isabey. Hortense blonk overal in uit. Een grote gebeurtenis in haar kinderleven was, dat ze gekozen werd tot Braafste Kind van de School en als onderscheiding een kunstroos mocht dragen. Maar haar moeder had geen tijd om haar te komen bewonderen. Rose benutte al haar charmes om de gunsten te verwerven van de nieuwe, politieke machthebbers. Ze kleedde zich extravagant, richtte haar huurhuis kostbaar in en zocht minnaars om haar schulden af te betalen. Op een dag stelde ze haar dochter tijdens een diner voor aan een intens bleke generaal: Napoleon Bonaparte afkomstig van het eiland Corsica. Hortense mocht hem niet en dat liet ze merken ook.
De 28-jarige militair veranderde de naam van de nu 32-jarige Rose in Joséphine en bepaalde de rest van hun bestaan. Buiten medeweten van haar kinderen trouwden ze. Terwijl hij op veldtocht ging naar Italië en daar de ene overwinning na de andere behaalde, trachtte hij zijn stiefdochter voor zich te winnen door het zenden van parfums, horloges, juwelen en brieven. Ze was nog altijd boos omdat hij het hart van haar moeder had gestolen en antwoordde hem op bitse toon. Napoléon schreef terug: 'Ik heb je vriendelijke briefje ontvangen (..) je bent een ondeugend, een erg ondeugend meisje! (..) En dan, wat weet je heel goed, jouw moeder is met geen andere vrouw ter wereld te vergelijken. (..) Als iets mijn geluk haar te mogen toebehoren groter kon maken dan zouden het de zoete plichten zijn, die nu ten opzichte van jullie op mij rusten. Ik zal voor jullie voelen als een vader en jullie zullen van mij houden als van je beste vriend.'
Gedwongen huwelijk
De ster van Napoléon Bonaparte steeg snel. Hij keerde triomfantelijk terug uit Italië en reisde vervolgens met zijn troepen, vergezeld door een stoet geleerden en kunstenaars naar Egypte. Bij terugkeer in Parijs waagde hij een staatsgreep, wierp het bewind omver en verhief zich tot consul en later tot Eerste Consul. Hij bezat een bijna koninklijke macht. Joséphine verhuisde met Napoléon van haar huis in de Rue de la Victoire naar het paleis van Luxemburg en later naar de Tuilerieën. Hortense werd tegen haar zin telkens door Joséphine van het pensionaat naar Parijs ontboden om deel te nemen aan luxe banketten, bals en recepties. Ze maakte deel uit van het bruisende gezelschap rond Napoléon, dat spoedig het karakter kreeg van een hofhouding.
De weekenden bracht het gezin van de Eerste Consul door op Chateau Malmaison. Moeder en dochter waren onafscheidelijk en spraken voortdurend over de inrichting, de tuinaanleg en kunstaankopen. Joséphine was onverzadigbaar in het kopen van schilderijen van o.a. Girodet, Gérard, David, Isabey en Gros. Van de Italiaanse beeldhouwer Canova kocht ze bevallige sculpturen. Ze liet sprookjesachtige tuinen aanleggen met glazen kassen, waarin ze exotische bloemen- en planten kweekte. Om Hortense de kans te geven haar passie voor het toneel te ontplooien, liet Joséphine een theater bouwen waarin haar dochter applaus oogstte voor haar fantasievolle balletten en toneeluitvoeringen. Ze speelde pianoforte en harp en zette later in de Tuilerieën grote hofballetten op, die heel Parijs in verrukking brachten.
Toen Hortense de huwbare leeftijd bereikte, stelde Joséphine haar voor te trouwen met Louis Bonaparte, de jongere broer van Napoleon. Hun kinderen zouden het bloed van Bonaparte en de Beauharnais in zich verenigen. Omdat Joséphine haar man in vele huwelijksjaren nog steeds geen nakomelingen en opvolgers had geschonken, kon ze haar positie daarmee redden. Hortense schrok; ze was verliefd op een ander en bovendien had ze een afkeer van de sombere Louis, die iedereen met zijn eeuwige klachten verveelde. Maar Hortense zou in haar hart levenslang haar best doen om het Braafste Kind van de School te zijn en ze stemde tegen haar zin in toe. Louis voelde zich evenmin aangetrokken tot Hortense maar ook hij deed zijn plicht. In januari 1802 werd het onontkoombare en ongelukkige huwelijk gesloten. Precies negen maanden later bracht Hortense haar eerste kind ter wereld. Het was een zoon en haar stiefvader bepaalde, dat hij Napoleon Charles Bonaparte zou heten. Joséphine straalde; haar positie aan de zijde van de Eerste Consul leek gered.
Koningin Hortense met de prinsen Napoleon Louis en Louis Napoleon door Gérard.
Particuliere collectie, Parijs Photo RMN
Hortense, koningin van Holland
Met onstuitbare eerzucht zette Napoleon plannen op om heel Europa aan de macht der Bonapartes te onderwerpen. In december 1804 kroonde hij zichzelf en Joséphine in de Notre Dame tot keizer en keizerin van Frankrijk. Prinses Hortense stond erbij, in een prachtige empire japon bezaaid met diamanten. Ze hield haar zoon Napoleon Charles – troonopvolger van de keizer - aan de hand. Bijna alle broers en zusters van de keizer kregen een kroon. Zijn jongere broer Louis Bonaparte moest met Hortense koning en koningin van Holland worden. Hortense, die in oktober 1803 haar tweede zoon Napoleon Louis ter wereld bracht, was wanhopig toen ze het nieuws vernam: 'Geloof je echt dat men ons naar Holland wil sturen? 'schreef ze haar broer Eugène, 'Ik kan er niet aan denken zonder dat de tranen in mijn ogen springen. Mijn God, ik zal ik zal er nog van verdriet aan sterven!'
Moest ze haar moeder in de steek laten, die geen dag zonder haar kon? Maar Napoléon negeerde haar klachten. In juni 1806 wierp de nieuwe koningin vanuit haar rijtuig een eerste blik op het met erebogen versierde Den Haag. Tegenover haar zat haar man die zich vanaf dat ogenblik Lodewijk Napoleon noemde, met twee prinsjes op schoot. De Haagsche Courant berichtte: 'De Koningin had een bruinachtig zijden kleed aan, hoogstdezelve was met paarlen en diamanten in het haar gekapt.'
Nu het koningschap een feit was, besloot Hortense er het beste van maken. Ze vertelde de vriendelijke, Hollandse admiraal VerHuell dat ze ernaar verlangde door de Hollanders geliefd te worden, zodat ze haar alles konden vergoeden dat ze in Frankrijk achter moest laten.
Huis ten Bosch waarin het gezin zijn intrek nam, zag er nogal verwaarloosd uit. Het interieur herinnerde Hortense vooral aan de Oranjes, die het paleis tot 1795 bewoonden. De laatste stadhouder Willem V leefde in ballingschap in Duitsland. De wandschilderingen in de balzaal vertelden nog over de heldendaden van zijn voorouders.
De koning begon direct aan kostbare verbouwingen. Hij werkte met koortsachtige ijver aan de wederopbouw van het koninkrijk. In korte tijd bracht hij op allerlei gebieden grote verbeteringen. Het volk begon te houden van zijn koning, die met zijn been sleepte en daarom Lamme Loetje werd genoemd. En Lodewijk Bonaparte hield van Holland, dat zijn enige grote liefde werd. Zijn huwelijk betekende ook voor hem een ramp. Met zijn ziekelijk jaloerse natuur liet hij de koningin bespioneren, opende haar brieven en verbood haar tijdens hofbals te dansen. Ze mocht niet meer zingen en pianospelen in het openbaar en leefde als een gevangene in haar appartementen. Kort voor een staatsbezoek aan Rotterdam kwam het tot een hooglopende ruzie in Huis ten Bosch. In deze stemming begaf het paar zich op 2 juli 1806 naar de stad Rotterdam, waar een feestelijke ontvangst was voorbereid. De krant deed er verslag van: 'Een ereboog versierde de brug (..) Voor het Regthuis hing een Kroon met vier guirlandes; overal waaiden de vlaggen, en iedere ingezetenen betoonde zijne vreugde over deze gebeurtenis.' Hortense sloeg de geestdrift van het volk met verbazing gade: 'Het is overal het zelfde,'schreef ze in haar mémoires, 'de verandering stemt vreugdevol, men verwacht het geluk van het nieuwe.'
Tijdens een onweersachtige nacht van 4 op 5 mei van het jaar 1807 werd Hortense door een groot verdriet getroffen: op Huis ten Bosch stierf de kleine kroonprins Napoleon Charles aan kroep. Hortense die aan zijn bedje zat, werd in shocktoestand naar haar moeder in Frankrijk gebracht.
Hortense in Utrecht, Amsterdam en Het Loo
In een kuuroord in de Pyreneeën probeerde ze op krachten te komen. Daar maakte ze uitputtende bergwandelingen en waagde ze zich op de hoogste gletchers en toppen, om dichter bij haar kind te zijn, dat zich in de hemel bevond. Koning Lodewijk Napoleon vond in Holland enige troost. Willem Bilderdijk dichtte vol medeleven:
' Zink, ja, in tranen! Ja! Uw Koning-zelf zinkt neder,
En smelt in weemoed; hy, voor andrer leed zoo teder!
Zoo hulp-, zoo troostrijk! Hem, hem mangelt hulp en troost,
En roerloos staart zijn oog op 't lijkjen van zijn kroost.'
De koning ondernam een laatste poging om zijn huwelijk te redden. Hij trok naar Frankrijk en ontmoette zijn vrouw in Toulon. Daar vond in een logement een korte verzoening plaats. Hortense raakte voor de derde maal zwanger. Lodewijk heeft nooit geloofd dat dit kind van hem was. En in het koninkrijk Holland waar iedereen van het slechte huwelijk op de hoogte was, verspreidde zich het gerucht dat admiraal VerHuell het kind had verwekt. Hoewel VerHuell Den Haag al een jaar niet had verlaten, begon Lodewijk Napoleon er zelf in te geloven. Hij keerde alleen naar zijn koninkrijk terug. Den Haag beviel hem niet langer. Hij liet een groot aantal huizen in Utrecht afbreken om er een nieuw, koninklijk paleis te bouwen. Het kostbare project was nauwelijks voltooid of hij veranderde van gedachten en besloot Amsterdam tot de hoofdstad van Holland te maken en in het stadhuis op de Dam te gaan wonen. Welgezinde staatslieden ontraadden het hem met klem. Het bouwwerk uit de Hollandse Gouden Eeuw was met zijn enorme marmeren hal en ijskoude gangen volstrekt onbewoonbaar. De koppige Lodewijk Napoleon wist van geen wijken en de metselaars en timmerlieden, meubelmakers en stoffeerders gingen aan het werk.
Inmiddels had Napoleon besloten zich in het belang van Frankrijk van Joséphine te laten scheiden. De plechtigheid vond in december 1809 in Parijs plaats. De keizer hertrouwde met de dochter van de keizer van Oostenrijk: Marie Louise, die hem spoedig een zoon schonk.
Napoleon die Hortense als zijn dochter bleef behandelen, eiste dat ze zich met haar man verzoende en terugkeerde naar het koninkrijk Holland. Ze begaf zich ongelukkig met de kleine Napoleon Louis naar Utrecht. Haar jongste zoon Louis Napoleon moest ze in Parijs achterlaten.
In haar appartementen aan de Drift leidde Hortense een teruggetrokken en ziekelijk bestaan. Tijdens een militaire parade op de binnenplaats vertoonde ze zich aan het volk, waarbij de Domklokken luidden en iedereen juichte. De heilige Mis in de hofkapel met gloednieuw kerkzilver en schitterende koorzangen raakte Hortense diep. Na de paasdagen van 1810 besloot de koning echter met zijn gezin Utrecht te verlaten en zich naar de nieuwe hoofdstad te begeven. Bij haar intocht in Amsterdam was de koningin zo zwak, dat de burgers die door het raampje van haar rijtuig gluurden riepen: 'Koningin misérable! Notre pauvre reine! ' Haar uiterlijk verbaasde iedereen. Men had gehoord dat de koningin in Parijs een lichtzinnig leven leidde. Maar haar verschijning beantwoordde niet aan het beeld van een frivole vrouw.
'Het paleis in Amsterdam was vroeger stadhuis geweest en had een zeer mooi interieur, ' schreef Hortense in haar mémoires, 'De koning had er alles aan gedaan om het te verfraaien maar men kon zich binnen geen triester woonoord voorstellen, (..) Mijn Hollandse hofdames leken me heel aardig maar ik kende ze nauwelijks; het grootste deel was nieuw. Ik bracht dus mijn dagen al lezende door, alleen in mijn appartement. Men waarschuwde me laat in de middag, dat de koning me aan tafel verwachtte; ik kwam. Tijdens de maaltijd sprak hij geen woord tegen me. Na het eten liet de koning zijn vingers over de openstaande piano wandelen. Hij trok zijn zoon op schoot, knuffelde hem, nam hem mee op het balkon dat op het plein uitkeek. Als het volk hen zag, klonk er gejuich. De koning kwam weer binnen, ging opnieuw achter de piano zitten, reciteerde enkele Franse verzen of neuriede een wijsje. Ik zat op een stoel maar te kijken naar wat zich in de kamer afspeelde, zonder een woord uit te brengen. Ik trok me om 9 uur terug nadat ik hem goedenacht had gewenst. Dat was het enige woord dat we wisselden. Zo verliepen mijn dagen in Amsterdam.'
Na enkele weken was koningin Hortense zo ziek, dat ze vreesde te sterven. In de zomer van 1810 vroeg ze de koning voorzichtig verlof naar Paleis Het Loo te mogen gaan. Hij stemde met tegenzin toe maar hield haar zoon bij zich. Na een kort verblijf op de Veluwe vertrok ze met haar gevolg naar Plombières om te kuren. Ze zou Holland nooit terugzien.
Haar man abdiceerde een maand later en benoemde in zijn paleis Welgelegen te Haarlem haar oudste zoon tot troonopvolger: koning Lodewijk Napoleon II. Het vijfjarige kind heeft nog geen twee weken op de troon van Holland gezeten. Toen liet keizer Napoleon, die Holland bij het keizerrijk had ingelijfd, hem naar Parijs brengen.
De ondergang en verbanning van Napoleon
Napoleon die als een komeet omhoog was geschoten, beleefde nu zijn eerste nederlagen. De veldtocht naar Rusland in 1812 eindigde in een humanitaire ramp en in de Slag bij Leipzig leden zijn troepen een verpletterende nederlaag. De keizer werd naar het eiland Elba verbannen. Maar na 10 maanden wist hij te ontsnappen en heroverde zijn keizerstroon. Bij terugkeer in Parijs was niets meer hetzelfde: keizerin Marie Louise had Frankrijk met hun zoon verlaten. Joséphine was in Chateau Malmaison overleden. In de beroemde Honderd Dagen stond Hortense haar stiefvader als een keizerin terzijde. Ze bleef hem als een van de weinigen tot het laatste moment steunen. Toen hij na de Slag bij Waterloo naar Amerika wilde vluchten, werd hij onderweg door de Engelsen gevangen genomen en naar Sint Helena verbannen waar hij in 1821 overleed.
Hortense moest Parijs na de val van Napoleon binnen twee uur verlaten. Ze vluchtte met haar beide zonen de grens over en belandde uiteindelijk aan de oever van de Bodensee nabij Konstanz. Daar kocht ze een klein kasteel op een rots aan het water: Slot Arenenberg.
Ballingschap op Slot Arenenberg
In ballingschap begon ze aan het schrijven van haar omvangrijke mémoires. Haar huis werd een brandpunt van Franse cultuur. Ze componeerde en gaf haar romances uit. Ze tekende en schilderde. Beroemde kunstenaars werden door haar gefascineerd en brachten een bezoek aan de verbannen koningin. Franz Liszt speelde op haar piano, de jonge schrijver Alexandre Dumas lag aan haar voeten toen ze zijn lievelingsromance zong en de dichter Lord Byron kwam bij haar logeren.
In 1837 is de legendarische Reine de Hollande op 54-jarige leeftijd gestorven. De Nederlandse kranten wijdden slechts drie regels aan haar dood en begrafenis. Volgens haar laatste wens werd haar stoffelijk overschot van Arenenberg overgebracht naar het kerk van Rueil nabij Malmaison waar ze aan de zijde van haar moeder Josephine een eeuwige rustplaats vond.
Haar jongste zoon erfde de ambitie en kracht van de Bonapartes en keerde na het bewind van de Bourbons terug naar Parijs, waar hij werd verheven tot keizer Napoleon III. Als nationale hymne koos hij een van de meest geliefde romances die zijn moeder Hortense de Beauharnais componeerde: Partir pour la Syrie.
Copyright Thera Coppens
Artikel verschenen in Cachet: nr 35 juni-september 2006, dit nummer gewijd aan het Koninkrijk Holland is te bestellen bij This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.