Tijdens de begrafenis van prins Claus in oktober 2002 viel het licht op de sobere trap, die naar de grafkelders van de Oranje Nassaus leidt. Voor televisiekijkers over de hele wereld moet het wel vreemd zijn, dat de Nieuwe Kerk - vergeleken bij de vorstelijke begraafplaatsen in bijvoorbeeld Engeland of Frankrijk - in Delft zo kaal is. Geen praalgraf voor koningin Wilhelmina, noch voor de grote Stadhouders Maurits en Frederik Hendrik, aan wie ons land de onafhankelijkheid te danken heeft. Wel staat tegen de muur een niet opzienbarend grafmonument voor koning Willem I.
Toch heeft de sobere, protestantse Nieuwe Kerk één prins geëerd met een pompeus praalgraf op het koor. Het is meteen het pronkstuk van Delft, van het hele land en wat mij betreft van heel Europa: dat van Willem van Oranje Vader des Vaderlands. In 1614, tijdens het Twaalfjarig Bestand, besloot diens zoon prins Maurits de zuinige Staten ertoe te bewegen geld op tafel te brengen voor een passend monument voor zijn vermoorde vader, die al sinds 1584 onder een onversierde steen lag. De opdracht ging naar Hendrick de Keyser. De kunstenaar had Willem van Oranje nooit echt gezien maar hij putte inspiratie uit een goed gelijkend portret. Het mooiste onderdeel van het enorme, van brons en marmer opgetrokken grafmonument is de witte gisant van de prins.
Het woord gisant betekende in het oud Frans 'liggende'. Het werd al gauw gebruikte voor liggende, met het gezicht naar de hemel gekeerde grafbeelden. De wondermooie handen van de gisant zijn niet stijf gevouwen maar liggen losjes naast hem en zijn ogen zijn niet helemaal gesloten. Door zijn ontspannen houding blijft de prins dicht bij ons. Het lijkt of hij zo kan ontwaken uit een middagslaapje. De hond aan zijn voeten - het symbool van trouw dat op geen enkel graf uit die periode ontbreekt - is zo realistisch weergegeven dat het lijkt of hij straks zal gapen, opstaan en zich uitrekken. De pracht van het glanzende marmer verraadt niet dat het nergens dikker dan 10 cm is, meer wilden de Staten niet bekostigen. Vanbinnen is het beeld van betaalbare baksteen.
Als dit graf in de St.- Denis bij Parijs had gestaan, was het tussen de vele vorstelijke praalgraven misschien niet zo opgevallen. In deze prachtige gotische abdijkerk uit de twaalfde eeuw (vanuit het centrum makkelijk per metro bereikbaar) werden bijna alle Franse koningen en koninginnen bijgezet. Bij het licht van zonnestralen die door de kleurige roosvensters vallen, liggen de versteende vorsten vredig bijeen, alsof geen van hen ooit iets kwaads heeft bedreven. De hele historie van onrecht en geweld, overspel en wraakzucht werd gladgestreken door de dood. Hoog in mijn Top tien van praalgraven staat het graf van Anne de Bretagne. Onder haar leiding werd het Franse koningshof een toonbeeld van kunst, beschaving en elegantie. Toen ze in 1514 diep betreurd stierf, heeft men haar lichaam gebalsemd en in een kist gelegd. Inmiddels was haar effigie gemaakt. Een effigie is een goed gelijkende, levensgrote beeltenis van de overledene in hout of was. Deze effigie werd volgens traditie op de gesloten lijkkist gelegd om bij te rouwen. Anne's effigie is niet bewaard gebleven. Maar er is gelukkig een wondermooie miniatuur van geschilderd. Om die te zien, hoeven we alleen maar naar Museum Meermanno (www.meermanno.nl) aan de Princessegracht in Den Haag te gaan. Daar sta je voor een kleine vitrine oog in oog met het begrafenisritueel: de effigie van Anne de Bretagne ligt op een bed van goudbrokaat onder een katafalk, omringd door brandende kaarsen. Met haar blonde haren en blauwe, met hermelijn afgezette mantel is ze mooier dan Sneeuwwitje in haar glazen kist. Naast haar knielen sombere pleurants - wat letterlijk 'wenenden' betekent - de kap diep over het betraande gelaat getrokken.
Om de allermooiste pleurants ter wereld te bekijken moet je natuurlijk naar het beroemde grafmonument van Philips de Stoute (1404) in Dijon, meesterwerk van Claus Sluter en Jean de Marville, dat een reis naar Bourgondië waard is.
In het museum van de Westminster Abbey te Londen vond ik een uniek restant van de voorbije begrafenisrite: de in was uitgevoerde effigie van de enige Oranjeprins die niet in Delft werd begraven: Stadhouder - Koning Willem III (1702) en van diens gemalin Mary Stuart (1694). In de kerk ligt de stenen vorst met gebeeldhouwde krullenpruik naast Mary, maar zijn wassen effigie zit levensecht rechtop alsof hij over de dood heen wil regeren.
De gelukzalige schoonheid van gisanten trekt me elke kerk of kathedraal in. Lang geleden liep ik daarom op een hete zomerdag de koele zijkapel van de S. Martino, de Dom te Lucca binnen.
Daar lag Ilaria del Carretto (1405) uitgestrekt op haar sarcofaag in een jurk van blank Carrara-marmer. De beeldhouwer Jacopo della Quercia gaf het gelaat van de beeldschone Ilaria een uitdrukking van de hoogste vrede en rust. In de plooivalling van haar gewaad toont hij zich een meester in de stofuitdrukking. Elke keer als ik in Toscane kom ga ik even bij Ilaria langs en bij elk bezoek lijkt ze mooier met haar plooikraagje en hoofdkrans. Haar tombe is inmiddels overgeplaatst naar een aparte ruimte en je moet nu een kaartje kopen om haar te mogen zien.
Van het veel goedkopere zandsteen is de gisant van de lieftallige Aleid van Culemborg in de NH kerk te Ijsselstein gebeeldhouwd. Ooit was haar grafbeeld bont beschilderd maar in latere eeuwen werd er helaas een witte verfkwast overheen gehaald. Aleids schoonheid doorstond die behandeling. Ze was pas zeven jaar getrouwd met Frederik van Egmond graaf van Buren - bijgenaamd Schele Gijs - toen ze hem in 1471 ontviel. Haar man die met hun zoontje Floris achterbleef, was sindsdien zo grimmig en somber dat men hem vreesde. Twee engeltjes ondersteunen het kussen waarop Aleids hoofd rust en haar voeten liggen, zoals gebruikelijk, tegen een slapend hondje.
Een andere gisant die je een sleeping beauty kunt noemen is Maria van Bourgondië ( 1482 +) in de Onze Lieve Vrouwe kerk in Brugge. Ook zij stierf in de bloei van haar leven nadat ze tijdens de valkenjacht van haar paard was gevallen. Maria's levensechte gisant is van geelkoper en heeft daardoor een rijke uitstraling. Philips II Heer der Nederlanden en koning van Spanje (1598+) liet zichzelf en zijn vrouwen in verguld brons vereeuwigen door Pompeo Leonie in de kerk van El Escorial bij Madrid. Niet als gisant maar als priant (=biddende, geknielde figuur). Philips II was vier keer getrouwd geweest. Drie van zijn vergulde vrouwen houden de koning op zijn praalgraf gezelschap maar Mary Tudor Bloody Mary koningin van Engeland met wie hij in 1554 huwde ontbreekt. Hij had dan ook een grote hekel aan zijn elf jaar oudere, kinderloze echtgenote.
Ferdinand van Aragon trouwde maar één keer. Met zijn gemalin Isabella van Castilië deelt hij het onvergetelijke praalgraf in de Capilla Real te Granada. De Katholieke Koningen wilden de eeuwigheid ingaan als onafscheidelijke gelieven. In werkelijkheid was de koningin jaloers en hardvochtig en Ferdinand een sluwe bedrieger. Is het daarom dat de gebeeldhouwde hoofden zich op het graf van elkaar afwenden?
Een prachtig voorbeeld van grafromantiek vond ik in het Portugese klooster van Alcobaça te Portugal. Daar bevindt zich het aangrijpende praalgraf van Ines de Castro. Ines kwam als hofdame in het gevolg van de vrouw van Pedro, de Portugese kroonprins, naar Portugal. Ze werd zijn minnares. Na de dood van zijn vrouw trouwde Pedro in het geheim met zijn ware liefde. Maar toen zijn vader daar achter kwam liet hij Ines wurgen (1355). Zodra de koning was gestorven en Pedro de troon besteeg, heeft hij zijn geliefde Ines - twee jaar na haar dood ! - alsnog tot zijn koningin laten kronen. Pedro en Ines liggen nu met de voeten naar elkaar toe begraven. Als ze zich bij de wederopstanding oprichten, zullen ze elkaar meteen in de ogen zien.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Nouveau, februari 2003
