Geen rivier stalt zoveel cultuurschoon langs zijn oevers ten toon als de Noordhollandse- en Utrechtse Vecht. 's Zomers is het tijdens een vaartocht een opeenvolging van ballusters, uitspringende tuinkamers, sierschoorstenen, pilasters, windvanen, timpanen en gebeeldhouwde frontons. Des te droeviger is het, dat de buitenplaatsen met hun uitgestrekte tuinen meestal niet publiekelijk toegankelijk zijn. Eén van de mooiste maakt daarop - in zeer beperkte mate - een uitzondering: de Ridderhofstad Gunterstein in Breukelen.
Breukelen mag dan maar een klein Utrechts dorp zijn, in de 17de eeuw woonden er zeer ondernemende kooplui die naar de Nieuwe Wereld trokken en daar op last van de West Indische Compagnie in 1629 een tweede Breukelen stichtten. Het bestaat nog steeds; nu vormt het als Brooklyn een wijk van New York.
Het Utrechtse Breukelen is een rustig dorp gebleven; oude huizen omringen de 15de eeuwse kruiskerk, waarin de familiegraven van de bewoners van Gunterstein - tot 1935 - zijn te vinden. Wie de witte klapbrug over de Vecht over wandelt, ziet de Ridderhofstad voor zich liggen. Het heeft in de loop der eeuwen geleden onder oorlogen en verwoestingen maar is tot drie maal toe herbouwd. Het huidige huis stamt uit 1680 en is waarschijnlijk een schepping van de Amsterdamse architect Adriaen Dortsman. Zijn opdrachtgeefster was de 48-jarige, tweevoudige weduwe Magdalena Poulle. Haar portret uit 1683 door David van der Plas siert het vlak boven de gemarmerde schouw in de Grote Zaal van het huis. Ze poseert op een stenen tuinbank gezeten in die quasi nonchalante houding van een gefortuneerd vertegenwoordigster van de Gouden Eeuw. Naast haar staat haar neef, de kleine Pieter Poulle. Hij houdt een kaart in zijn handen waarop alle heerlijkheden van de uitgestrekte baroktuinen van Gunterstein met zijn boomgaard, oranjerie, gezichtslaan en siertuin staan aangegeven. Aan de blanke, beringde handen van zijn tante is niet te zien dat zij 'groene vingers' had.
Magdalena Poulle's gefortuneerde familie kwam uit Calais maar moest wegens godsdienstvervolgingen naar het tolerante noorden vluchten. De kip of poulle in het familiewapen liet Magdalena vergulden evenals de vos die de kip najaagt op een rood veld. Boven het entree is dit wapen te zien. Op het dak staat de mooiste torenschoorsteen van de Vechtstreek. Aan vier zijden zijn nissen gemetseld waarin zich de vier seizoenen bevinden, in de gestalten van bevallige gebeeldhouwde figuren. De eigenaresse van dit huis met het omringende land had geen kinderen en besloot haar dierbare bezit na te laten aan haar neefje, die ook de eerste steen had mogen leggen. Aan de Noordwestelijke hoek van het huis bevindt zich onder de waterspiegel nog altijd een marmeren plaatje waarop staat: 'Pieter Poulle zoon van Benjamin Poulle heeft de eerste steen geleyt den 1sten November 1680 out synde op dezen dagh drie jaer.' Helaas stierf Pieter toen hij pas zeven jaar oud was.
Gunterstein viel na Magdalena's dood toe aan Pieters vader die het in zijn testament naliet aan een nicht, echtgenote van Mr. Ferdinand van Collen burgemeester van Amsterdam. Generaties lang heeft de familie Van Collen hier gewoond; van 1917 tot 1845 als Van Collen en van 1845 tot 1935 als Willink van Collen. In 1935 kwam de laatste overgebleven neef Jonkheer Louis Henri Quarles van Ufford op het huis. Deze adellijke familie heeft Gunterstein sindsdien niet meer verlaten. De aimabele Jhr. Mr. W.H.D. Quarles van Ufford heet de bezoekers aan zijn huis thans persoonlijk welkom. Hij leidt hen met kennis van zaken rond in het decor van zijn jeugd..
In de eerste zaal verhaalt hij de drie-delige historie van Gunterstein. In de middeleeuwen was dit grensgebied tussen het graafschap Holland en het Sticht domein van de Utrechtse bisschop. Een van de vroegste bewoners van de verdedigbare burcht was ene Gunter, wiens familiewapen met de drie Franse leliën op een veld van keel nog altijd boven het balkon aan de Vechtzijde te zien is. Van deze Ridderhofstad zijn geen afbeeldingen bewaard gebleven. Tijdens een van de twisten moest Gunterstein het ontgelden; in 1511 werd het volgens de kronieken in vier dagen door 'die van Utrecht' gesloopt. De stenen zijn gebruikt om de stadsmuur van de Domstad te versterken. Jonkheer Quarles van Ufford laat zijn gasten graag de zware kloostermop uit ca 1300 zien, die uit de Vecht werd opgevist en zeer waarschijnlijk afkomstig is van het eerste Gunterstein. In de rode, Utrechtse rivierklei heeft een kat zijn pootafdruk achtergelaten.
De funderingen lagen nog stevig in de grond en daarop bouwde Gijsbert van Nijenrode een tweede Gunterstein, dat in 1539 de status van Ridderhofstad verwierf. De man die de Ridderhofstad Gunterstein in 1611 kocht was de vermaarde landsadvocaat Johan van Oldenbarneveldt. In het archief bevindt zich een brief, die de staatsman in oktober 1613 op de Ridderhofstad eigenhandig schreef aan de heer van Brederode. Hoewel van eenvoudige afkomst meende Van Oldenbarneveldt zich dit kasteel te kunnen veroorloven. En terecht: hij had samen met prins Maurits de Spaanse vijand uit de Republiek weten te verdrijven. De overwinning van de Staatse troepen in de Slag bij Nieuwpoort - dit jaar precies 400 jaar geleden - verleende de Republiek aanzien in heel Europa. Oldenbarneveldt had in 1602 de Verenigde Oost Indische Compagnie opgericht, die de beleggers enorme winsten bezorgde. De economie bloeide op, het zelfbewustzijn nam toe en vormde de basis van de Hollandse Gouden Eeuw. Na veertig jaren trouwe dienst beging de grijze staatsman echter een politieke fout, belandde voor de rechters, werd van hoogverraad beschuldigd en ter dood veroordeeld. In mei 1619 moest de bejaarde landsadvocaat het schavot op het Haagse Binnenhof beklimmen om daar publiekelijk te worden onthoofd. Vondel schreef als protest Het Stokske van Oldenbarneveldt waaruit elk schoolkind wel een paar regels kon citeren:
'Mijn wens behoede u onverrot,
O Stok en stut, die, geen verrader,
Maar ' s vrijdoms stut en Hollands Vader
Gestut hebt, op dat wreed schavot;'
De schilder Herman Saftleven (het werk wordt ook wel toegeschreven aan Willem van Drielenburgh) veroordeelde op allegorische wijze de 'gerechtelijke moord' in een geheimzinnig schilderij, dat boven de schouw in de alkoof op Gunterstein hangt. Tegen een onheilspellende hemel tekent zich de tweede Ridderhofstad met twee vierkante - en een ronde toren - af. Op de voorgrond vlucht een uil, symbool van de wijze staatsman, angstig weg. Overal om hem heen cirkelen roofvogels: het zijn personificaties van de rechters die hem tot het beulszwaard veroordeelden. Een trotse ruiter op een wit paard - waarin men Prins Maurits van Nassau herkent - is op weg naar het huis.
Na de berechting werden alle goederen van de landsadvocaat verbeurd verklaard. Het bleef lange tijd stil op het kasteel. In 1673 - vlak na het Rampjaar - werd Gunterstein door de verliezende Franse vijand uit wraak tot ontploffing gebracht.
Toen deed Magdalena Poulle als vrouwe van Gunterstein en Tienhoven haar intrede in de historie. Ze kocht de grond met de resten van het kasteel en liet tussen 1680 en 1681 het derde Gunterstein in classicistische stijl bouwen op het oude, vierkante grondplan. Het huis begon als elegante buitenplaats aan een nieuw, glorieus bestaan. Mevrouw Poulle lijkt niet helemaal uit haar huis verdwenen; op de koperen deurklopper komen we de hollende kip en haar initialen weer tegen. In de alkoof hangt een mooie portretminiatuur waarop ze een brede parelsnoer draagt. Dit snoer wordt nog altijd op Gunterstein bewaard.
Een marmeren gang doorsnijdt de volle lengte van het huis en komt uit op het door Toscaanse zuilen gedragen halfronde balkon aan de Vechtzijde. Boven de 18de eeuwse familieportretten der bewoners, zijn in de gang aan weerszijden vijf bronzen portretbustes van Romeinse keizers uit het Julius Claudische huis geplaatst. Op deze gang komen alle vertrekken van de bel etage uit. Bel heeft hier niets te maken met aanbellen; de etage was gewoon 'mooi' op z'n Frans, de mooiste woonlaag van het - naast kelder en zolder - twee verdiepingen tellende huis.
Het absolute hoogtepunt van een bezoek aan Gunterstein vormt de gobelinzaal. Magdalena Poulle hield van de natuur; in haar orangerie bij Gunterstein kweekte ze exotische gewassen en verwierf daarmee faam onder botanici. Ze onderhield betrekkingen met o.a. Johan Huydecoper bewoner van het fraaie Goudenstein aan de Vecht, commissaris van de Amsterdamse Hortus. Hij kon haar Zuid-Afrikaanse bollen of Amerikaanse zaden bezorgen, die wonderbaarlijke bloemen, planten en vruchten voortbrachten. De verrukkingen van Magdalena's tuinen en befaamde orangerie zetten zich voort in de Grote Zaal. De vier wanden zijn behangen met wandtapijten, waarop bomen, struiken, groepjes planten, klaprozen en andere bloemen de bezoeker de illusie bezorgen zich in de natuur te bevinden. Tussen het dichte gebladerte zijn tientallen vogels geweven van uitheemse soorten als kaketoe en papegaai tot de inheemse roerdomp. Tussen het gebladerte door heeft men op drie plaatsen zicht op het huis. De ruim vier meter hoge wandtapijten die ca 1700 waarschijnlijk in het weefatelier van Maximiliaan van der Gucht werden geweven, bedekken elk stukje muurvlak en zelfs de entrefenêtres - de ruimten tussen twee ramen - en de deur. Na de recente restauratie heeft de zaal de allure van betoverd woud teruggekregen. Die indruk wordt versterkt door het nieuwe plafond.
Omdat de bouwsporen van het plafond uit de tijd van Magdalena Poulle summier zijn, moest er ter vervanging van het verweerde uit 1936 stammende plafond een nieuw ontwerp worden gemaakt, dat harmonieert met de unieke wandbekleding en de architectuur van het huis. Er werd een serieuze plafondcommissie in het leven geroepen die besloot het originele plafond aan de hand van teruggevonden spijkergaten en krijtstrepen op de balkenlaag te reconstrueren. De kunstenaar Huub Kurvers uit Deventer kreeg in oktober 1995 de opdracht voor een eigentijds decoratieve plafond - ontwerp. Jonkheer Quarles had hem al gewaarschuwd dat hij de moderne beschildering in het 17de eeuwse Haagse Mauritshuis 'een brug te ver' achtte. Voor een hemelsblauw namaak - historisch plafond met voorbijdrijvende wolkjes voelde men evenmin. Rekening houdend met de wens van de Heer en Mevrouw Quarles iets van de barokke tuin mee te nemen, schiep de kunstenaar een houten plafond dat de schoonheid van de zaal vergroot. In vier achthoekige hoekelementen zijn familiewapens in marmerimitatie aangebracht. Het ingelijste, ovaalvormige middenvlak is deels omzoomd door een geschilderde balustrade, die ooit de formele baroktuin begrensde. De ijle tinten van het plafond scheppen ruimte, ze leiden de aandacht niet af van de wandtapijten en het schouwstuk en ze vormen een kunstwerk op zich.
Aan de overzijde van de marmeren gang ligt de herenkamer. Daar hangt een mooi ovaal kinderportret in een zwarte, achthoekige lijst. Aetatis 4 1/2 staat er boven het aandoenlijke jongetje in zijn lange rok. Nu weten we hoe oud hij was maar hoe hij heette? Jonkheer Quarles veronderstelt dat het de oudste broer van Magdalena Poulle was, die in 1628 viereneenhalf jaar moet zijn geweest.
Bij de restauratie van het houtwerk in de keuken kwamen twaalf verflagen tevoorschijn. Men koos een klassiek maïsgeel voor het lijst- en balkenwerk. De deuren werden volgens een oud ambacht opnieuw 'gehout', d.w.z. beschilderd met houtnerven. De wanden zijn bekleed met deels oorspronkelijke 17de eeuwse wit geglazuurde tegels, die een parelmoeren weerschijn hebben.
In het verlengde ligt de linnenkamer waarin zich een schat aan adellijk textiel bevindt: met kant afgezette doopjurken, mutsjes, fontaneldoekjes en een origineel valhoedje dat het hoofdje van een ronddribbelende kleuter moest beschermen bij een val op de stenen vloer.
Een stenen trap leidt naar de kelder. We dalen af in de resten van het tweede Gunterstein, waar Oldenbarneveldt heeft rondgelopen. De anderhalve meter dikke muren met hun sterke tongewelven hebben het buskruit van de Franse vijand in 1673 weten te weerstaan.
Als jonkheer Quarles ons voorgaat naar de bovenverdieping vertelt hij terloops kleine jeugdherinneringen; de slaapkamer van zijn moeder met gebloemde katoenen gordijnen heeft hij onveranderd gelaten. In een kamer op de tweede verdieping hangt een interessante, wandvullende trompe l'oeuil met geschilderde jachtgeweren, wildtassen en kruitzakken op hout (C. Brizé, 1658).
De schemerige zolder was het domein van de dienstbode. Droogrekken, blauwgeverfde linnenbakken en manden vertellen dat hier werd gewassen en gestreken. Alles is keurig gemerkt met QvA of WvC, ook de oude reiskoffers in een hoek bij het dakvenster. In een lage hoekkamer kregen de adellijke kinderen privé - onderwijs van een huisleraar.
Vanuit het zoldervenster is een z.g. zakgoot te zien, waarin een grote hoeveelheid hemelwater kon worden opgevangen. Was de zakgoot volgelopen dan werd het voor Magdalena Poulle tijd om zich met haar gasten om de vijver van de drie-hoekige siertuin naast de buitenplaats te scharen. Middenin de vijver had zij een beeld van een kip geplaatst die zijn snavel in de lucht steekt. Op een teken van mevrouw trok haar knecht op het dak de stop uit het reservoir, het water stortte zich door de pijp omlaag en spoot tot verrukking van het publiek als een fontein uit de snavel van de kip omhoog. Het festijn duurde tot de zakgoot leeg was.
De kip en de 17de eeuwse siertuinen zijn verdwenen. Wat bleef is Gunterstein met een gebied van 100 ha dat tot de Loosdrechtse plassen reikt. In de tuinen en het deels verwilderde parkbos verrijst een ongesigneerd beeld van de roof van Persephone uit 1712. Een glimp van de weelde van weleer gebaseerd op het kapitaal van de 17de eeuwse kooplui en zorgzaam geconserveerd door de adel.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Museumtijdschrift Vitrine.
De Ridderhofstad Gunterstein Zandpad 48 3621 NE Breukelen is uitsluitend op schriftelijke aanvraag voor kleine groepen beperkt toegankelijk.
